Οι εικόνες να τρεμοπαίζουν από το συνοδευτικό αεράκι. Αν με ρωτήσεις τι θα μου μείνει από αυτό το κινηματογραφικό διήμερο φαστ τριπ στην Μεγίστη, το Καστελλόριζο δηλαδή στο επίσημο του, θα σου πω αυτό. Την ώρα που η μισή και βάλε Ελλάδα γκρίνιαζε βρεγμένη, εμείς «εκεί κάτω», με αφορμή το Beyond Borders, το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου, απολαμβάναμε ένα δροσερό καιρικό απεριτίφ, ζέστη που αντεχόταν την ημέρα και αεράκι που σε σήκωνε υποφερτά το βράδυ. Βεβαίως ήμασταν οι «τυχεροί», φτάσαμε Παρασκευή, οι προηγούμενοι που ήταν εκεί από την Τετάρτη, ημέρα επίσημης έναρξης, είδαν το πρόγραμμα να αλλάζει μορφές: ο πολύ δυνατός αέρας έγινε απαγορευτικός στα δύο από τα τρία stages, οπότε και άλλαξαν οι τοποθεσίες, χώθηκαν στα στενά, βρήκαν προαύλια εκκλησιών, σχολείων, πλατειών, αποσυντονίστηκαν αλλά γρήγορα βρήκαν τον ρυθμό τους – οι ταινίες βρίσκουν πάντα το δρόμο τους, ειδικά αυτές που φτιάχνονται με τόση αγάπη.
Η πλατεία Ποσειδώνος πάντως, με τα απίθανα πολύχρωμα «κουφετένια» νεοκλασικά τριγύρω να την αγκαλιάζουν σαν σε σικελιανή ρομαντζάδα, παρέμενε ο κεντρικός ακούνητος πυλώνας του φεστιβάλ. Ήταν σταθερά εκεί, στο προστατευμένο ύψος της. Να μας υποδέχεται με ευγένεια, να δείχνει τις ανθρώπινες εικόνες της, να παρουσιάζει τις κοινωνικές και πολιτικές ιστορίες της και να αφήνει το διακριτικό αεράκι να τις παρασέρνει σε παράξενους χορούς. Όταν «ανακατεύεσαι» με τα ντοκιμαντέρ, το real time της κάθε σκηνής είναι η φωτιά που θα σου κάψει τα σωθικά, το μυαλό σου πολύ γρήγορα γίνεται ένα κολλάζ από τις σκηνές που κάθισαν και δεν κουνήθηκαν, ο τρόπος που η Ουκρανή γιαγιά χτενίζει τα μαλλιά της στο My Place Ozerna της Karina Będkowska (μου έκλεψε τη καρδιά αυτό το doc, το ομολογώ), η φλόγα στα μάτια της Λώξης από το ομώνυμο ταινιάκι των Δημήτρη Ζάχου και Θανάση Καφετζή κάθε φορά που διεκδικούσε και τα «κατάφερνε», η κοινή ανάγκη των πρωταγωνιστών του The Pickers της Elke Sasse, των ξένων εργατών της Μεσογειακής γης, να βρουν τη δική τους θέση στον ήλιο και σε μια κανονικότητα που τόσο δεδομένη την θεωρούμε εμείς οι ασφαλείς, οι απλόχερες φωνητικές αγκαλιές του Τελάλη του Βαγγέλη Πιρπίλη, του μικρού μόνο στα λεπτά αυτού ντοκιμαντέρ για τον τελευταίο «του δρόμου», αλλά τόσο τεράστιου στην ψυχή, ή την face to face εξομολόγηση του εξαρτημένου στα ναρκωτικά πρωταγωνιστή του Εl Kala του Diego Perez Gonzalez με την διάχυτη παράκληση για λίγη αποδοχή, για λίγη συμπερίληψη, για λίγο χάδι.
Αν είχα μια μονταζιέρα, πάντως, -για να ξαναγυρίζω στις αρχικές μου σκέψεις- θα έφτιαχνα μια δική μου βερσιόν με όλες τις σκηνές από τις ταινίες που είδα, τη στιγμή που ο αέρας «αλλοίωνε» την ηρεμία τους. Ξεχωριστή εμπειρία.
Το 9ο Beyond Borders Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου, με το τουρκικό Κας να το «παρακολουθεί» από απέναντι, στα σχεδόν δύο χιλιόμετρα, φιλοξένησε τρεις διαφορετικές σκηνές προβολών: Το Κυρίως Διαγωνιστικό Τμήμα, το οποίο παρουσίασε 18 ταινίες τεκμηρίωσης μεσαίου και μεγάλου μήκους και το μicro Διαγωνιστικό Τμήμα, το οποίο παρουσίασε 24 ταινίες τεκμηρίωσης μικρού μήκους, ενώ ως τρίτη σκηνή προβολών -εκτός διαγωνιστικού προγράμματος- υπήρξε η σκηνή του Πανοράματος, στην οποία φιλοξενήθηκαν καθημερινά διαφορετικά κινηματογραφικά αφιερώματα. Ήταν μια εβδομάδα γεμάτη με εικόνες. Και συναρπαστικές ιστορίες, αθέατες πτυχές της ανθρώπινης συνθήκης και τρυφερές αλλά και σκληρές όψεις της καθημερινότητας απ’ όλο τον κόσμο. Μια προσπάθεια, μέσω των ταινιών και των δημιουργών τους, να συνυπάρξουν, να συνομιλήσουν, να συμφιλιωθούν διαφορετικοί, ακόμα και συγκρουόμενοι κόσμοι.
Η Κριτική Επιτροπή στο Κυρίως Διαγωνιστικό Τμήμα με τις 18 ταινίες τεκμηρίωσης μεσαίου και μεγάλου μήκους απαρτίστηκε από τους/τις: Mitzi Goldman (Πρόεδρος, Παραγωγός, CEO Documentary Australia), Valerie Kontakos (Σκηνοθέτις, Παραγωγός), Alan Gilsenan (Σκηνοθέτης, Παραγωγός), Bruce Clark (συγγραφέας, δημοσιογράφος), Shuibo Wang (Σκηνοθέτης). Στο σκεπτικό της, η κριτική επιτροπή αναγνώρισε το εξαιρετικά υψηλό επίπεδο των ταινιών του Κυρίως Διαγωνιστικού Τμήματος και είπε: «Οι ταινίες αυτές αντανακλούν τις συγκρουσιακές αντιθέσεις του παρόντα κόσμου με το παρελθόν. Το φεστιβάλ αναδεικνύει αυτό που είναι τόσο πολύτιμο στο ντοκιμαντέρ – μια οικεία απεικόνιση των κοινών ανθρώπινων εμπειριών μας, από γεωπολιτικές προκλήσεις μέχρι προσωπικές τραγωδίες. Καθένας από εμάς στην κριτική επιτροπή αισθάνθηκε όχι μόνο μια επιβεβαίωση για τη σημασία του ντοκιμαντέρ ως μορφή τέχνης, αλλά μια βαθιά πίστη στον ρόλο του να μας συνδέσει με πολλές και ποικίλες αλήθειες. Θα μπορούσαν να υπάρξουν πολλοί νικητές από τις 18 ταινίες του διαγωνιστικού». Στο μicro Διαγωνιστικό Τμήμα, η Κριτική Επιτροπή αποτελείται από τους/τις: André Singer (Πρόεδρος, Σκηνοθέτης, Παραγωγός), Αγάπη Κεφαλογιάννη (Διευθύντρια Προγράμματος Nova Greece), Elif Akçalı (Ακαδημαϊκός) και Marco Gastine (Σκηνοθέτης, Παραγωγός).
Η Αυστραλία ήταν τιμώμενη χώρα στο φετινό φεστιβάλ σε έναν τόπο διασποράς, με 80 χιλιάδες Καστελλοριζιούς στην μακρινή ήπειρο που θεωρούν σπίτι τους το νησί και κρατούν ζωντανές τις ρίζες και την ιστορία τους.
Ο Lachlan Scully, αναπλ. πρέσβης της Αυστραλίας στην Ελλάδα, ευχαρίστησε τον δήμο και το φεστιβάλ που μοιράζονται αυτό «το μικρό κομμάτι παραδείσου» και συνεχάρη τους δημιουργούς, γιατί χωρίς αυτούς δεν υπάρχει φεστιβάλ, αλλά και τους διοργανωτές για την «εκπληκτική επιλογή διαφωτιστικών ταινιών που ρίχνουν φως σε θέματα διχαστικά και δύσκολα, όπως πόλεμοι, πανδημίες, οικολογική κρίση, ισότητα φύλων, ζητήματα ταυτότητας, που συχνά παραβλέπονται».
Όπως είπε ο Michel Noll, καλλιτεχνικός σύμβουλος και διευθυντής Διεθνούς Ανάπτυξης του φεστιβάλ, είναι σημαντικό να εξακολουθήσουμε να έχουμε ενθουσιώδες κοινό που αγαπά τις ταινίες στις σκοτεινές μέρες που ζούμε και να βρούμε φως και διέξοδο στο σκοτάδι που μας περιβάλλει. Έφερε ως παράδειγμα την ταινία λήξης, την From Abdul to Leila της Leila Albayaty, που μας δίνει μια εικόνα για τι έγινε στο Ιράκ λίγα χρόνια πριν, ένα ευαίσθητο θέμα που, όπως επισήμανε, δεν έχει αποτυπωθεί ιδιαίτερα σε ντοκιμαντέρ. «Πειραματιζόμαστε, καινοτομούμε, συνεχίζουμε να προσπαθούμε για να είμαστε καλύτεροι, όχι μεγαλύτεροι. Βάζουμε τα δυνατά μας για να φέρουμε ακόμα καλύτερες ταινίες σε ένα ακόμα καλύτερο φεστιβάλ του χρόνου», είπε ο κος Noll που έκανε επίσης αναφορά στο δίκτυο που έχει δημιουργήσει το φεστιβάλ με τις κινηματογραφικές σχολές και τους σπουδαστές τους, τη νέα γενιά κινηματογραφιστών που χρειάζονται μια ευκαιρία να κάνουν ταινίες και να γίνουν εξαιρετικοί δημιουργοί.
Πολλά από τα ντοκιμαντέρ έχουν ταξιδέψει στα μεγαλύτερα κινηματογραφικά φεστιβάλ του κόσμου, όπως Κάννες, Βερολίνο, Βενετία, Λοκάρνο, Κάρλοβι Βάρι, Άμστερνταμ, Κοπεγχάγη, κ.ά. Στο πρόγραμμα προβολών του, το φεστιβάλ συμπεριέλαβε 37 παγκόσμιες, διεθνείς και ελληνικές πρεμιέρες. Αλλά το κυριότερο που προσωπικά απόλαυσα, ήταν ότι δεν κόλλησε σε κάποια χρονική γραμμή. Υπήρξαν ταινίες και από το 2022.
I Shall Not Hate, της Tal Barda.
Το Beyond Borders προσπάθησε να ανοίξει τους ορίζοντες του (μας) με ταινίες που είχαν σημαντικές ιστορίες να διηγηθούν. Οι παράπλευρες απώλειες των πολέμων και των διχασμών, η παράνομη εργασία, η μετανάστευση και η προσφυγιά, οι εξαρτήσεις, η περιβαλλοντική κρίση, η αποικιοκρατία, η εξουσία, η έμφυλη και η εθνική ταυτότητα, η ανθρώπινη εκμετάλλευση, η αναπηρία, οι οικογενειακές σχέσεις, έγιναν το μέσο ώστε να ειπωθεί η κεντρική ιστορία του κόσμου αλλιώς. Το κατάφεραν; Σύμφωνα με τους Filmmakers for Palestine και μια ανοιχτή επιστολή που κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο, αυτό δεν επετεύχθη, καθώς η συμμετοχή της ισραηλινής ταινίας Anna and the Egyptian Doctor και η συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβιβ δεν βοήθησε, όπως και η απουσία συγκεκριμένης θέσης ενάντια στη γενοκτονία που πραγματοποιείται αυτή την στιγμή. Σύμφωνα με τους διοργανωτές, τα πράγματα είναι διαφορετικά: Με αφορμή τη βράβευση του I shall not hate, μιας ταινίας που παρουσιάζει τον αγώνα του Παλαιστίνιου γιατρού Ιζελντί Αμπιουλέις, ο οποίος ξεγεννούσε μωρά στο νοσοκομείο του Τελ Αβίβ και έχασε τις δικές του κόρες, μιας ταινίας που ευδιάκριτα περνάει ένα μήνυμα κατά του μίσους και υπέρ του διαλόγου, η Ειρήνη Σαρίογλου, Καλλιτεχνική Διευθύντρια του φεστιβάλ, θα δηλώσει: «Η ταινία δεν μπόρεσε να προβληθεί στην Αμερική, στον Καναδά ή σε άλλα φεστιβάλ της Ελλάδας και του εξωτερικού, αλλά στο Beyond Borders προβλήθηκε και απέσπασε βραβείο. Και ναι, το φεστιβάλ συνεργάζεται τα τελευταία έξι χρόνια με Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, ακριβώς γιατί έχει καθηγητές που, για παράδειγμα, μας πρότειναν να έρθει αυτή η ταινία εδώ. Εγώ η ίδια διδάσκω σε κρατικό πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. Τι σημαίνει αυτό;».
μicro Διαγωνιστικό Τμήμα
Audiovisual Pitching Lab: «Reminiscing Kanat» του Can Ture (Τουρκία)
El Kala
Το πρώτο βραβείο για την ταινία Koka, ήταν προφανώς κάτι σαν μονόδρομος. «Το όμορφο, ευαίσθητο πορτρέτο ενός αγοριού και του πατέρα του, σε ένα απομακρυσμένο ψαροχώρι στον Βερίγγειο πορθμό, ανάμεσα στη Ρωσία και την Αλάσκα, συγκίνησε και ξεχώρισε. Αποτελεί ένα καρέ ζωής που διακριτικά σχολιάζει τον πολιτισμικό και κοινωνικό αγώνα για επιβίωση σε ένα άγονο τοπίο εξαντλημένων πόρων. Δημιουργημένο με τρυφερότητα και συμπόνια, προσφέρει μια οικεία ματιά σε έναν κόσμο που αλλιώς δεν θα είχαμε ποτέ την ευκαιρία να δούμε».
Το δεύτερο βραβείο μοιράστηκε σε δύο ταινίες: Στην αγαπημένη μου My Place Ozerna της Karina Będkowska και στο Kix των Dávid Mikulán και Bálint Révész. Το My Place Ozerna είναι «μια συγκινητική ιστορία για την αγάπη, τη γήρανση και την ταυτότητα. Η διακριτική εξέλιξη της αφήγησης αποκαλύπτει βαθιά θέματα, όπως η ανάγκη για σύνδεση, η αναζήτηση του νοήματος της ζωής και η απλότητα της ύπαρξης. Η όμορφη κινηματογράφηση μας προσκαλεί σε έναν πολύ προσωπικό κόσμο, με μια βαθιά καθολική απήχηση για μια διαγενεακή κρίση μοναξιάς, τόσο σε αγροτικές όσο και σε αστικές περιοχές». Το Kix είναι στιλάτο, αναρχικό και οικείο. Η ταινία «έρχεται να μας υπενθυμίσει το τι μπορεί να σημαίνει και να κάνει ένα ντοκιμαντέρ, όχι μόνο για το κοινό, αλλά και για τον πρωταγωνιστή. Ο κύριος χαρακτήρας, ο Sanyi, κυριολεκτικά μεγαλώνει μπροστά στην κάμερα στους δρόμους της Βουδαπέστης, ενώ οι σκηνοθέτες αναπτύσσουν και ωριμάζουν το ύφος και τη φωνή τους. Η εξέλιξη της αφήγησης είναι συναρπαστική, η εμπιστοσύνη στους χαρακτήρες του είναι αξιοθαύμαστη και το θάρρος του να μην αποφεύγει θέματα όπως η ανεργία, το αλκοόλ και η δυσλειτουργία στην οικογένεια, που είναι τόσο κοινά σε ένα άδικο αστικό περιβάλλον, είναι αξιέπαινο».
My place Ozerna
Το τρίτο βραβείο πήρε η ταινία I Shall Not Hate της Tal Barda. Μια τραγική ιστορία που «βρίσκεται στο επίκεντρο των δύο πλευρών της Ισραηλινοπαλαιστινιακής σύγκρουσης. Στο σταυροδρόμι μεταξύ ειδησεογραφικών και προσωπικών γεγονότων, η ταινία φέρνει τη γνήσια φωνή ενός ανθρώπου που, παρά το γεγονός ότι έχει δουλέψει ακούραστα για να ξεπεράσει τη σύγκρουση, κατακλύζεται από μια προσωπική τραγωδία. Αυτή είναι μια φωνή βαθιάς ανθρωπιάς που πρέπει να ακουστεί, μια ιστορία που πρέπει να αφουγκραστούμε. Ο αγώνας για δικαιοσύνη για τον παλαιστίνιο γιατρό Δρ Abuelaish και η μαρτυρία της οργής και του πόνου του είναι τόσο ταπεινός όσο και αξιοσημείωτος».
Το βραβείο για την καλύτερη ελληνική πήρε η ταινία Λώξη των Δημήτρη Ζάχου και Θανάση Καφετζή. «Σε μια χώρα όπου οι αντιλήψεις για τα άτομα με αναπηρία χρήζουν βελτίωσης, η ταινία παρουσιάζει την ένταξη μιας νεαρής γυναίκας με σύνδρομο Down σε ένα επαγγελματικό θεατρικό περιβάλλον. Η ιστορία είναι ευαίσθητη αλλά χωρίς υπερβολές, τοποθετώντας τη Λώξη στο κέντρο της αφήγησης με ενεργό ρόλο και πάθος».
Λώξη
Το πρώτο βραβείο του micro διαγωνιστικού πήγε στο Monument του Maksim Avdeev (Γερμανία, 2024), «μια βαθιά συναισθηματική και ειλικρινή ταινία που εξερευνά με θάρρος την αντίθεση μεταξύ των παλαιών ορθόδοξων ιμπεριαλιστικών αξιών της Ρωσίας και του νέου κόσμου, μέσα από την προσωπική ιστορία μιας γενεαλογικής σύγκρουσης απόψεων μεταξύ πατέρα και γιου. Ήρεμη, μινιμαλιστική και γεμάτη αγάπη και κατανόηση, η ταινία αποκαλύπτει με δεξιοτεχνία πολλαπλά επίπεδα νοημάτων, χρησιμοποιώντας βίντεο Super 8 από την παιδική ηλικία του σκηνοθέτη, διασταυρωμένα με διάλογο και εικόνες από το παρόν».
Το δεύτερο βραβείο πήγε στην ταινία Sister of Mine του Mariusz Rusinski (Πολωνία, 2023), «μια όμορφα φτιαγμένη και δυνατή ταινία που απεικονίζει τον αντίκτυπο του εθισμού στα ναρκωτικά στα μέλη της οικογένειας και το αίσθημα αδυναμίας τους απέναντί του. Ο σκηνοθέτης εκφράζει το θαυμασμό του για την αδερφή του, αναδεικνύοντας τον δημιουργικό και ευαίσθητο χαρακτήρα της μέσα από την παρατηρητική του κινηματογράφησης».
Το τρίτο βραβείο πήγε στο The Board της Carmen Tortosa (Ισπανία, 2023), «μια ταινία που ξεκινά με ένα γράμμα, στη συνέχεια μεταφέρεται στο κτήριο, την αίθουσα αναμονής και τελικά παρουσιάζει διάφορους χαρακτήρες που εκθέτουν τις υποθέσεις τους σε ένα απρόσωπο συμβούλιο, αποτυπώνοντας το συντριπτικό αίσθημα απελπισίας που βιώνουν πολλοί. Το The Board θίγει ένα παγκόσμιο ζήτημα—τον αγώνα ενάντια στη γραφειοκρατία, το κράτος και τα συστήματα στα οποία ζούμε—και επιτυγχάνει να προκαλέσει στον θεατή μια αίσθηση επείγοντος».
Το Στεφάνι Μεγίστης, που απονέμεται κάθε χρόνο στις καλύτερες ταινίες του Κυρίως Διαγωνιστικού Τμήματος του Beyond Borders | Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου, αποτελεί πιστή και χειροποίητη ρέπλικα του αντικειμένου που βρέθηκε σε αρχαίο τάφο (θήκη) το 1913 και χρονολογείται στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Φέρει χρυσά φύλλα κισσού σύμφωνα με την ελληνιστική αισθητική του φυτικού διάκοσμου.