Ποια είναι η δυναμική των πολιτιστικών δράσεων στην Ευρώπη; Πώς προωθείται η δικτύωση και η αναγνώριση νέων καλλιτεχνών πέρα από τα σύνορα της χώρας τους; Με ποιους τρόπους προβάλλεται ένας τόπος μέσω της πολιτισμικής ταυτότητάς του; Πώς μπορούν να ανοίξουν περισσότεροι χώροι δημιουργίας και αλληλεπίδρασης, σε ποιο οικονομικό μοντέλο και για ποιους κοινωνικούς σκοπούς;
Τα παραπάνω ερωτήματα τέθηκαν προς συζήτηση από καλλιτέχνες και εκπροσώπους ελληνικών και ευρωπαϊκών πολιτισμικών φορέων στο πλαίσιο του φόρουμ European Lab, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 12 και 13 Οκτωβρίου στους Δελφούς. Η συγκεκριμένη εκδήλωση διοργανώνεται από το 2011 και, φέτος, έλαβε χώρα για πρώτη φορά στην Ελλάδα με τη συμβολή του Γαλλικού Ινστιτούτου, του Arty Farty και του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Η πρώτη ημέρα ξεκίνησε με τα πολιτιστικά προγράμματα αλληλεγγύης που έχουν αναπτυχθεί στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Η ακαδημαϊκός Μαρία Παπαδημητρίου και η σκηνοθέτις Γιολάντα Μαρκοπούλου παρουσίασαν ορισμένα από τα πρότζεκτ που υλοποίησαν εν μέσω οικονομικής και προσφυγικής κρίσης με στόχο την ενίσχυση ευπαθών κοινωνικών ομάδων. «Η κρίση συνέβαλε στην ανάδειξη της τέχνης με κοινωνικό πρόσημο», τόνισε η κα. Παπαδημητρίου. Ωστόσο, βασική δυσκολία αποτελεί όχι μόνο η χρηματοδότηση, αλλά και η γραφειοκρατία. «Πολλά έργα υλοποιούνται με δαπάνες των δημιουργών. Όμως, ακόμη και στις περιπτώσεις που καλύπτονται από χρηματοδοτικά προγράμματα, υπάρχει μακρά γραφειοκρατική διαδικασία που πρέπει να ακολουθηθεί έως την άντληση της οικονομικής ενίσχυσης».
Η κατάμεστη κεντρική αίθουσα του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών την πρώτη ημέρα του συνεδρίου.
Στη συνέχεια, η συζήτηση στράφηκε στις αυτοδιαχειριζόμενες ή συμμετοχικές πολιτιστικές πρωτοβουλίες, καθώς, λόγω των περιορισμένων κρατικών πόρων, πολλοί δημιουργοί αποφασίζουν να δραστηριοποιηθούν από μόνοι τους ή να οργανωθούν σε ομάδες. Η Νατάσσα Δουρίδα περιέγραψε πώς, σε συνεργασία με άλλους καλλιτέχνες, επαναχρησιμοποίησε παλιά κτίρια του Μεταξουργείου για να στεγάσουν πολιτιστικές δράσεις, η Μαρία Παπαδημητρίου πώς μετέτρεψε μια μικρή αυλή στον Ελαιώνα σε εργαστήριο γλυπτικής, skate park για παιδιά και χώρο δείπνου, ενώ ο Αναστάσιος Διόλατζης πώς δημιούργησε το πρώτο διεθνές φεστιβάλ ηλεκτρονικής μουσικής στη χώρα μας. «Η αντιμετώπιση ενός προβλήματος αποτελεί ευθύνη του κράτους», ανέφερε η κα. Παπαδημητρίου. «Όμως, οι καλλιτέχνες μπορούν να προσφέρουν ιδέες, αλλά και να αναλάβουν δράση σε προσωπικό και ομαδικό επίπεδο».
Έπειτα, ο Mathieu Fulla, ερευνητής στο Κέντρο Ιστορικών Ερευνών του Ινστιτούτου Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού, έκανε μια ιστορική αναδρομή του δημοκρατικού πολιτεύματος κατά τον 20ο και τον 21ο αιώνα, επισημαίνοντας ότι «σήμερα, υπάρχει αποδυνάμωση των δημοκρατιών στην Ευρώπη και στροφή των πολιτών σε πιο αυταρχικά καθεστώτα λόγω α) της ανεξέλεγκτης πληροφόρησης από τα social media, β) της χρηματοοικονομικής κρίσης του 2008, γ) της μη αποτελεσματικής αντιμετώπισης του προσφυγικού ζητήματος. Ουσιαστικά, η αμφισβήτηση της δημοκρατίας προέρχεται από την αμφισβήτηση του ρόλου του κράτους». O Frédéric Worms, καθηγητής φιλοσοφίας και διευθυντής του διεθνούς κέντρου μελέτης της σύγχρονης γαλλικής φιλοσοφίας (CIEPFC) στην École Normale Supérieure του Παρισιού, πρόσθεσε ότι, στις μέρες μας, υπάρχει κρίση ταυτόχρονα στη δημοκρατία, την Ευρώπη και τον πολιτισμό. «Ωστόσο, ο πολιτισμός χρειάζεται τόσο τους δημοκρατικούς θεσμούς, όσο και το ευρωπαϊκό πλαίσιο, προκειμένου να διασφαλίζεται η ελευθερία της έκφρασης στον δημόσιο χώρο».
Ο ερευνητής Mathieu Fulla, η σκηνοθέτις Γκίγκη Αργυροπούλου και ο καθηγητής φιλοσοφίας Frédéric Worms ανέλυσαν τη σχέση πολιτισμού και δημοκρατίας στη σημερινή Ευρώπη.
Δημιουργοί, φιλότεχνοι, στοχαστές και επαγγελματίες του πολιτισμού παρακολούθησαν τη διήμερη εκδήλωση.
Στο τέλος της πρώτης ημέρας, έγινε λόγος για τις πολιτιστικές δράσεις στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Ο σκηνοθέτης Florent Mehmeti ανέφερε ότι «στο Κόσοβο, τη δεκαετία του ’90, ο πολιτισμός αποτέλεσε μέσο αντίστασης». Ο ηθοποιός Hakan Silahsizoglu συμπλήρωσε ότι στην Τουρκία, μετά το πραξικόπημα, σημειώθηκε αύξηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων – παρόλο που οι αξιωματούχοι έχουν τη δυνατότητα να διακόψουν μια παραγωγή αν επιθυμούν και, συνεπώς, αρκετοί καλλιτέχνες αυτολογοκρίνονται. «Σε δύσκολους καιρούς, παρατηρείται άνθηση των τεχνών και των γραμμάτων, καθώς οι άνθρωποι αισθάνονται μεγαλύτερη ανάγκη να κατανοήσουν τι συμβαίνει και να μοιραστούν τις προσωπικές ιστορίες τους. Επιπλέον, είναι σημαντικό να αναπτύσσονται καλλιτεχνικές δράσεις, γιατί, αλλιώς, εκτός από οικονομική ένδεια, θα υπάρξει και πολιτιστική», συνόψισε η θεατρολόγος Κέλλυ Διαπούλη.
O συνθέτης Μανώλης Μανουσάκης, η θεατρολόγος Τζωρτζίνα Κακουδάκη και άλλοι ομιλητές αναφέρθηκαν στη συμβολή των καλλιτεχνικών κατοικιών κατά τη δημιουργική διαδικασία.
Ημέρα δεύτερη του φόρουμ και η συζήτηση ξεκίνησε με τον ρόλο των καλλιτεχνικών κατοικιών. Χώρων, δηλαδή, που παρέχουν τη δυνατότητα σε καλλιτέχνες να συναντήσουν άλλους δημιουργούς, να συνεργαστούν μαζί τους και να αποκτήσουν πρόσβαση στον απαραίτητο εξοπλισμό, ώστε να παράγουν έργο. Η διαμονή εκεί διαρκεί συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, ενώ τα έξοδα καλύπτονται από δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς, καθώς και τοπικούς οργανισμούς. «Ουσιαστικά, οι καλλιτεχνικές κατοικίες λειτουργούν για όσους δεν διαθέτουν πηγές χρηματοδότησης του έργου τους», εξήγησε ο συνθέτης Μανώλης Μανουσάκης. «Στόχος είναι να προσφέρουν κάτι στην κοινότητα και, ταυτόχρονα, να αντλήσουν κάτι από αυτήν».
Στο επίκεντρο της επόμενης ομιλίας βρισκόταν το θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας των καλλιτεχνών επί του έργου τους και, κυρίως, κατά τη διακίνησή του στο διαδίκτυο. «1,3 δισεκατομμύρια χρήστες παρακολουθούν συστηματικά μουσικά βίντεο στο YouTube, ενώ οι δημιουργοί λαμβάνουν 67 σεντς ετησίως για κάθε χρήστη», ανέφερε χαρακτηριστικά ο δημοσιογράφος Ματθαίος Τσιμιτάκης. Το ζητούμενο, ωστόσο, όπως τονίστηκε, δεν είναι η απαγόρευση της αναδημοσίευσης των έργων στο ίντερνετ (εφόσον κάτι τέτοιο θα περιόριζε την ελευθερία του λόγου), αλλά η οικονομική αμοιβή των καλλιτεχνών για αυτήν. «Και, φυσικά, δεν αποτελεί λύση να προσφεύγει κάθε καλλιτέχνης στο δικαστήριο όποτε καταπατώνται τα δικαιώματά του. Είναι αναγκαίο να δημιουργηθεί μια ενιαία ευρωπαϊκή νομοθεσία για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας», συμπλήρωσε η Alexandra Jouclard ως νομικός.
Η ανάπτυξη εναλλακτικών δικτύων καλλιτεχνών ήταν το επόμενο θέμα που αναδείχθηκε στο πλαίσιο του φόρουμ. Η μη αποτελεσματικότητα των πολιτιστικών θεσμών σε ελληνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο οδήγησε στο σχηματισμό μικρών κοινοτήτων εκ μέρους των δημιουργών, οι οποίες επιτελούν το δικό τους έργο. Για παράδειγμα, πρότζεκτ στα οποία συμμετέχουν γυναίκες που έχουν υποστεί σωματική ή ψυχολογική κακοποίηση, καθώς και πρότζεκτ με προσφυγόπουλα από τη Συρία, αποδεικνύουν ότι η συνεργασία σε επιμέρους ομάδες φέρνει αξιόλογα αποτελέσματα. «Ο πολιτισμός είναι υπόθεση του Κράτους», τόνισε ο Γάλλος συγγραφέας Camille de Toledo. «Ωστόσο, πολλοί πολιτικοί δεν δίνουν σημασία στις ιδέες και τα έργα που τους προτείνουμε. Και, τότε, πρέπει εμείς οι ίδιοι να αναλάβουμε δράση».
Oι ομιλητές Olof Van Widen, Michal Brenner και Florent Mehmeti πρότειναν τρόπους αναζήτησης χρηματοδότησης σε διεθνή κλίμακα για τα πολιτιστικά πρότζεκτ.
Τι γίνεται, όμως, με την άντληση χρηματοδότησης; Με ποιους τρόπους ένας καλλιτέχνης, ακόμη κι αν έχει μια εξαιρετική ιδέα, μπορεί να βρει πόρους ώστε να την υλοποιήσει; «Αν επιθυμείς να πείσεις δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς να χρηματοδοτήσουν το πρότζεκτ σου, πρέπει να κατανοήσουν το όφελος που θα αποκομίσουν και οι ίδιοι από αυτό. Αλλιώς, είναι σημαντικό να έχεις δημιουργήσει ένα ισχυρό δίκτυο, ώστε να αναζητήσεις οικονομική υποστήριξη σε άλλες χώρες», επισήμανε ο Olof Van Winden, ιδρυτής του καλλιτεχνικού φεστιβάλ TodaysArt στην Ολλανδία. Κι αν αυτή η μέθοδος δεν φέρει αποτέλεσμα; Τότε, οι συνεργασίες … μεταξύ ομοίων είναι η λύση. Ο μουσικός προγραμματιστής Michal Brenner, εξηγεί: «Έχουμε δημιουργήσει ένα δίκτυο από 40 φεστιβάλ ανά την Ευρώπη, όπου το ένα υποστηρίζει έμπρακτα το άλλο. Ανταλλάσσουμε εμπειρίες, καλλιτέχνες, εξοπλισμό… Κι έτσι, τα καταφέρνουμε».
Στο πλαίσιο του φόρουμ, συζητήθηκε και η ανάδειξη ιστορικών τοποθεσιών και ζωντανών μνημείων μέσω σύγχρονων πολιτιστικών δράσεων. Η Χριστίνα Λιάτα, αναφερόμενη σε σχετικά προγράμματα του Ιδρύματος Ωνάση, περιέγραψε τον τρόπο με τον οποίο το Παλαιό Χημείο, ένα κτίριο-ορόσημο της πανεπιστημιακής κοινότητας, πήρε προσωρινά νέα μορφή χάρη σε μια οπτικοακουστική εγκατάσταση, ενώ το Πεδίον του Άρεως προσέλκυσε επιπλέον επισκέπτες, φιλοξενώντας θεατρικές παραστάσεις, χώρο ακρόασης ραδιοφωνικού σταθμού και εικαστικά δρώμενα.
Όσον αφορά την τοπική ανάπτυξη μέσω του πολιτισμού, τις εντυπώσεις κέρδισε η παρουσίαση του πρότζεκτ “Mission repérage(s)”, κατά το οποίο ένας πολιτικός περιηγείται για μια ημέρα σε μια τοποθεσία υπό την καθοδήγηση ενός καλλιτέχνη, με σκοπό να την αντικρίσει από διαφορετική σκοπιά. Το πρόγραμμα έχει ήδη υλοποιηθεί στα Χανιά (με τη συμμετοχή του Αντιπεριφερειάρχη Ανάπτυξης Κρήτης Δημήτρη Μιχελογιάννη και του καλλιτέχνη Stéphane Juguet) και στην Ελευσίνα. Αυτή η ξεχωριστή εμπειρία προσφέρει στους αρμόδιους φορείς ιδέες για βελτίωση της περιοχής, εντοπισμό των «κρυφών» δυνατοτήτων της και αντιμετώπιση των προβλημάτων της με εναλλακτικούς τρόπους.
Εκτός από τις ομιλίες, το κοινό είχε τη δυνατότητα να συμμετάσχει και σε εργαστήρια.
H ανάπτυξη βιώσιμων πρακτικών στον πολιτισμό ήταν το πρώτο θέμα που συζητήθηκε στα εργαστήρια.
Τέλος, η συζήτηση στράφηκε στην αναβίωση εγκαταλελειμμένων κτιρίων με τη συμβολή της τέχνης. Έλληνες και Γάλλοι ομιλητές που έχουν συμμετάσχει σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες περιέγραψαν την εμπειρία τους. «Πρόθεσή μας ήταν να δείξουμε στους Αθηναίους ότι ζουν σε μια όμορφη πόλη, η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί περαιτέρω», ανέφερε η Νατάσσα Δουρίδα. «Σε αυτά τα πρότζεκτ, πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου τη μακροπρόθεσμη χρήση του κτιρίου. Με άλλα λόγια, να σκεφτόμαστε πώς θα θέλαμε να διαμορφωθεί η πόλη του μέλλοντος», πρόσθεσε ο Olivier Le Gal.
Κατά τη διάρκεια της διήμερης εκδήλωσης, οι παρευρισκόμενοι παρακολούθησαν και εργαστήρια με θέμα το στήσιμο ευρωπαϊκών πολιτιστικών πρότζεκτ, την ενσωμάτωση των ψηφιακών τεχνολογιών σε αυτά, την παρουσίαση των ευρωπαϊκών προγραμμάτων χρηματοδότησης κ.ά. Φτάνοντας στα συμπεράσματα, ο Frédéric Worms επισήμανε: «Οι ιδέες καθοδηγούν τον κόσμο. Παράλληλα, όμως, χρειαζόμαστε και κριτική σκέψη απέναντι στα ευρωπαϊκά και διεθνή δρώμενα της σημερινής εποχής. Συνεπώς, τόσο στον τομέα του πολιτισμού, όσο και ευρύτερα, είναι σημαντικό, μαζί με τη δημιουργία, να υπερασπιζόμαστε τον διάλογο, τη δημοκρατία, το περιβάλλον, την αλληλεγγύη, την ισότητα».