«ΚΒΟ ΒΑΝΤΙΣ, ΑΪΝΤΑ;»: Όσο μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία, μια ταινία φέρνει ξανά στο φως την γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα

Πόσο πιο συγκλονιστικό μπορεί να είναι, την ώρα που μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία, με τους άμαχους στο κέντρο, να προβάλλεται μια ταινία-καταγραφή ενός από τα μεγαλύτερα εγκλήματα πολέμου, τη σφαγή της Σρεμπρένιτσα; Πόσο πιο επίκαιρο και εξοντωτικά στενάχωρο συγχρόνως; Να μας φωνάζει δυνατά ότι τίποτα δεν θα αλλάξει ποτέ σε αυτόν τον κόσμο;

Το εξαιρετικό, πολυβραβευμένο φιλμ «ΚΒΟ ΒΑΝΤΙΣ, ΑΪΝΤΑ;» («QUO VADIS, AIDA?») της Βόσνιας σκηνοθέτιδας και σεναριογράφου Γιασμίλα Ζμπάνιτς (Jasmila Žbanić),  προβάλλεται ξανά, σήμερα και αύριο, στον κινηματογράφο ΑΣΤΟΡ, με αφορμή την υποψηφιότητά του για το Βραβείο LUX του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Η δημιουργός δίνει μια σπαρακτική ιστορία, βασισμένη στα πραγματικά, φρικτά γεγονότα που συνέβησαν τον Ιούλιο του 1995 στοιχίζοντας τη ζωή σε πάνω από 8000 άνδρες και αγόρια (και αρκετές γυναίκες). Γεγονότα που θα μείνουν για πάντα χαραγμένα στη σύγχρονη Ιστορία ως ένα από τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας –ενώ οι ευθύνες δεν αποδόθηκαν ποτέ σε όλους όσους θα έπρεπε.

Ο εξοντωτικός ρυθμός της ταινίας που καταγράφει τα τεκταινόμενα περνάει τα όρια του πολιτικού θρίλερ, καταγραμμένος πάνω στη φοβερή αγωνία της Βόσνιας διερμηνέως Aida, η οποία, μέσα σε ένα στρόβιλο καταιγιστικών πολιτικών και στρατιωτικών εξελίξεων, προσπαθεί να κρύψει τους γιους και τον άνδρα της στο στρατόπεδο των Ηνωμένων Εθνών για να τους σώσει. Η συγκλονιστική ερμηνεία της Σέρβας -έχει σημασία αυτό- πρωταγωνίστριας Γιάσνα Τζούρισιτς (Jasna Đuričić) συμβάλει καθοριστικά στο αποτέλεσμα.

Υποψήφια για το περσινό Όσκαρ διεθνούς ταινίας, Βραβείο Καλύτερης Ευρωπαϊκής Ταινίας, Σκηνοθεσίας και Γυναικείας Ερμηνείας στα Ευρωπαϊκά Βραβεία Κινηματογράφου (European Film Awards), πολλές ακόμη υποψηφιότητες και βραβεία σε σημαντικά διεθνή φεστιβάλ (Βενετίας, Τορόντο, BAFTA, Ρότερνταμ, Independent Spirit Awards κλπ.) και βέβαια, βραβεία κοινού, η ταινία αποτελεί μια από τις τρεις φιναλίστ για το Βραβείο LUX του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που θα δοθεί στις 8 Ιουνίου.

Έχοντας πίσω της την Χρυσή Άρκτο του Φεστιβάλ Βερολίνου για το όμορφο ντεμπούτο της «Σεράγεβο Σ’ Αγαπώ» («Grbavica»-2006), η 47χρονη και ιδιαίτερα δραστήρια Γιασμίλα Ζμπάνιτς που γεννήθηκε στην δοκιμασμένη πόλη και έζησε στα 20 της και η ίδια την φρίκη του πολέμου, πλέον κάνει διεθνή καριέρα, αλλά η ψυχή της πάντα στην πατρίδα της γυρνά.

Πόσο αληθινή είναι η συγκεκριμένη ιστορία της ηρωίδας σας; Συνέβη πραγματικά ή την εμπνευστήκατε από άλλες αληθινές ιστορίες; Βρήκαμε ένα πλαίσιο στο αυτοβιογραφικό βιβλίο «Under The UN Flag: The International Community And The Srebrenica Genocide» του Hasan Nuhanovic, ενός διερμηνέα του ΟΗΕ στο Potocari (σ.σ. το χωριό στην περιοχή της Σρεμπρένιτσα όπου βρισκόταν η βάση του Ολλανδικού τάγματος των Ηνωμένων Εθνών και το σημείο από όπου ξεκίνησε η σφαγή –εκεί βρίσκεται και το Μνημείο Γενοκτονίας), του οποίου η μητέρα, ο πατέρας και ο αδελφός του δολοφονήθηκαν αφού αναγκάστηκαν να φύγουν από τη βάση παρά τις ικεσίες του να τους επιτραπεί να μείνουν. Πήραμε τα δικαιώματα και αρχίσαμε να αναπτύσσουμε το σενάριο με τον συγγραφέα, αλλά η διαδικασία τελικά ήταν πολύ επώδυνη για αυτόν, και έτσι αναγκαστήκαμε να ξανασκεφτούμε την διασκευή του. Παράλληλα, την ίδια εποχή, αναγνώστες του σεναρίου δεν μπορούσαν να “συνδεθούν” με τον πρωταγωνιστή. Οπότε, κάποια στιγμή, σκέφτηκα ας το κάνουμε με μία γυναίκα στη θέση του άνδρα, μια μητέρα που προστατεύει τα παιδιά της. Και το σενάριο αυτόματα με αυτόν τον τρόπο δούλεψε καλύτερα.

Πέρα από την ταινία, τι σημαίνει για εσάς προσωπικά η σφαγή στη Σρεμπρένιτσα; Προσωπικά, νιώθω πολύ κοντά μου τη Σρεμπρένιτσα γιατί επέζησα του πολέμου στο Σαράγεβο που επίσης ήταν υπό πολιορκία και εύκολα θα μπορούσαμε να έχουμε καταλήξει και εμείς όπως στη Σρεμπρένιτσα. Για χρόνια σκεπτόμουν ότι κάποιος έπρεπε να κάνει μια ταινία για το τι συνέβη εκεί, αλλά ποτέ δεν φαντάστηκα ότι τελικά θα ήμουν εγώ. Η ιστορία αυτή με στοίχειωνε πάντα. Διάβαζα ότι υπήρχε γύρω από τη Σρεμπρένιτσα και μόνο μετά από τέσσερεις ταινίες που έκανα αισθάνθηκα έτοιμη να κάνω αυτήν -γνωρίζοντας ότι θα βρεθώ μπροστά σε πολλά εμπόδια.

Διάβασα πολύ, άκουσα πολλές γυναίκες και τις ιστορίες τους για τους γιους, τους συζύγους, τους αδερφούς, τους πατεράδες τους που εγκαταλείφθηκαν από τα Ηνωμένα Έθνη και αιχμαλωτίστηκαν από τον Σερβοβοσνιακό στρατό. Αυτές οι ιστορίες που υπήρχαν καθημερινά στα ΜΜΕ με επηρέασαν βαθιά συναισθηματικά. Σήμερα, 25 χρόνια μετά, 1700 άνθρωποι είναι ακόμη αγνοούμενοι. Η ιστορία της Σρεμπρένιτσα είναι μια τραγωδία που με κατέβαλε ολοκληρωτικά ως κινηματογραφίστρια.

 Πώς νιώσατε όταν είδατε για πρώτη φορά ολοκληρωμένη την ταινία σας; Ανακούφιση ίσως -ότι τελικά έγινε ένα έργο που διηγείται αυτήν την θηριωδία;

Γνωρίζαμε πως η Σρεμπρένιτσα εξακολουθεί να είναι ένα πολύ οδυνηρό θέμα και κάποιοι πολιτικοί θα προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν την ταινία για τους δικούς τους σκοπούς –να δημιουργήσουν έναν νέο διχασμό μεταξύ των εθνών- οπότε έπρεπε να κρύψουμε το γεγονός ότι γυρίζαμε την ταινία. Η περίοδος της εξεύρεσης πόρων χρηματοδότησης ήταν πολύ δύσκολη. Όλοι έλεγαν ότι κανείς δεν θα ήθελε να δει μια ταινία για την γενοκτονία. Και για μια γυναίκα κινηματογραφίστρια στα Βαλκάνια, όπου οι κοινωνίες είναι ακόμη πολύ πατριαρχικές, είναι δέκα φορές πιο δύσκολο να καθορίσεις τη θέση σου και να καταφέρεις να κάνεις ταινία. Οπότε, όταν φθάσαμε στην πρεμιέρα και το κοινό κυριολεκτικά δάκρυσε, έμεινα έκπληκτη και ένιωσα κάτι παραπάνω από ευτυχισμένη. Είναι υπέροχο άλλωστε να βλέπεις ότι το κοινό αγαπάει και ταινίες με δύσκολα θέματα.

Ποιος, θεωρείτε, είναι τελικά ο σκοπός αυτής της ταινίας; Να κρατήσει τους ανθρώπους –ειδικά τη νέα και τις μελλούμενες γενιές- σε επαγρύπνηση για το φρικαλέο αυτό γεγονός της Ιστορίας, για αυτή τη σφαγή; Οφείλουμε να κρατάμε ζωντανά στη μνήμη τις μεγάλες τραγωδίες, τα λάθη και τις θηριωδίες του ανθρώπινου γένους στον ρου της ιστορίας; Το δράμα της Aida και τα συναισθήματά της είναι η καρδιά αυτής της ιστορίας. Θέλω οι άνθρωποι να πάρουν μαζί τους τα συναισθήματα και τις ερωτήσεις που εγείρει η ταινία. Εάν οι Ολλανδοί στρατιώτες είχαν περισσότερη ενσυναίσθηση, θα είχε τόσο αποτρόπαιο αποτέλεσμα αυτή η τραγωδία; Ακόμη κι αν οι θεσμοί και οι κυβερνήσεις μας απογοητεύουν, εμείς έχουμε την ελευθερία να αισθανόμαστε τους άλλους και να τους βοηθάμε. Διαρκώς μας καθοδηγούν εγωιστικά συναισθήματα  – ο καπιταλισμός χρειάζεται τον εγωισμό για να επιβιώσει, αλλά με αυτόν τον τρόπο οδηγεί τη Γη μας και όλους εμάς στην καταστροφή. Θα ήταν σπουδαίο λοιπόν αν οι άνθρωποι συνέδεαν την σφαγή της Σρεμπρένιτσα με τις δικές τους ζωές και αναρωτιόντουσαν ποιος θα στήριζε τους ίδιους σε ανάλογους δύσκολους καιρούς. Πόσα πράγματα θα ήταν τελείως διαφορετικά αν υπήρχε περισσότερη αλληλεγγύη και συμπαράσταση; Επίσης, εδώ εγείρεται και το ερώτημα για το τραύμα που μεταβιβάζουμε στα ίδια τα παιδιά μας: τόσο στα παιδιά των δραστών όσο και στα παιδιά των θυμάτων. Υπάρχει μία τεράστια ποσότητα ενέργειας που οι δράστες επενδύουν στην άρνηση, δημιουργώντας ένα τεράστιο φορτίο για τις επόμενες γενιές. Πιστεύω ότι οι ταινίες μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο.  Ακόμη κι αν ένα μόνο άτομο αλλάξει και αποφασίσει να μην πληγώσει άλλους, αποτελεί επίτευγμα.

 Φαίνεται να έχετε βάλει ως σκοπό σας να αφηγηθείτε την δύσκολη και στενάχωρη ιστορία της όμορφης πατρίδας σας στη δεκαετία του ’90. Ετοιμάζετε και κάποια άλλη σχετική ταινία; Αυτό το διάστημα ετοιμάζω στον Καναδά κάτι τελείως διαφορετικό. Όμως στο μέλλον ναι, φυσικά, είναι πολύ πιθανό να επιστρέψω σε θέματα και ιστορίες της πατρίδας μου.

Πώς νιώθετε για την κατάσταση των πραγμάτων στη Βοσνία σήμερα; Υπάρχουν πράγματα που θα επιθυμούσατε να αλλάξουν; Θα μιλήσω ευρύτερα για την περιοχή. Οι Βαλκάνιοι δεν είναι πιο βίαιοι ή πιο διεφθαρμένοι από άλλους λαούς. Όμως η τραγωδία μας είναι ότι είμαστε πάντοτε «οι άλλοι», αυτοί που δεν συναισθάνονται ότι πρέπει να αλλάξουν τον εαυτό τους και τον τρόπο ζωής τους. Οι κυβερνήσεις μας –ως επί το πλείστον μαριονέτες μεγαλύτερων «παικτών» – μας κρατάνε αμόρφωτους και σε διαρκή σύγκρουση μεταξύ μας έτσι ώστε να κυβερνούν με ευκολία. Ελπίζω οι νέες γενιές να μην είναι σαν τις προηγούμενες. Ελπίζω να απελευθερωθούν από αυτόν τον βαλκανικό «μύθο» και να γυρίσουν νέα σελίδα στην Ιστορία μας.