Η οδύσσεια ενός γαϊδάρου σίγουρα δεν ακούγεται σαν το πιο εμπορικό ή ελκυστικό κινηματογραφικό pitch, όμως στα χέρια του Πολωνού master Γέρζι Σκολιμόφσκι μπορεί να μετατραπεί σε μια από τις πιο αξέχαστες φετινές εμπειρίες της μεγάλης οθόνης.
Η ταινία ΕΟ, που βραβεύτηκε με το Jury Prize στο τελευταίο φεστιβάλ Καννών και έχει ταξιδέψει σε πολλά φεστιβάλ του πλανήτη, παρακολουθεί τις περιπέτειες του πολύπαθου τετράποδου καθώς προσπαθεί να επιβιώσει από τα χέρια ακροβατών, ακτιβιστών, κτηνοτρόφων, ακόμα και ποδοσφαιρόφιλων, και να βρει την αγάπη και τη συμπόνια σε έναν εχθρικό κόσμο. Ο 84χρονος σκηνοθέτης, μάλλον ο μοναδικός που έχει παραλάβει βραβείο στις Καννών με την εναρκτήρια ατάκα “θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γαϊδάρους μου”, βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα για την πρώτη προβολή του ΕΟ στις Νύχτες Πρεμιέρας και μίλησε στην Popaganda για την ανέλπιστη εύρεση του “σταρ” της ταινίας του, αλλά και το ισχυρό φιλοζωικό της μήνυμα.
Πώς έγινε το κάστινγκ της ταινίας;
Ο βασικός πρωταγωνιστής έκανε κάστινγκ τον εαυτό του. Ήμουν κατά τύχη στη Σικελία τα Χριστούγεννα του 2020 και πέτυχα μια ζωντανή αναπαράσταση της φάτνης του Ιησού, με την Μαρία, τον Ιωσήφ και τα ζωάκια. Έπαιζαν οι κάτοικοι του μικρού χωριού Κουστονάτσι, που βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της Σικελίας. Ήταν πολύ καλοφτιαγμένο το σκηνικό και πολύ αληθινό, γιατί πρωταγωνιστούσαν άνθρωποι και όχι γλυπτά ή κούκλες ή κάτι παρόμοιο. Το πιο εντυπωσιακό ήταν το γεγονός ότι όταν έμπαινες στον στάβλο, ερχόσουν αντιμέτωπος με ένα σωρό θορύβους από τα τόσα διαφορετικά ζώα που βρίσκονταν εκεί μέσα. Κοτόπουλα, χήνες που έψαχναν φαγητό, γουρούνια, πρόβατα, μερικές αγελάδες, ένας μεγάλος ταύρος – και στη μέση ο Ιωσήφ με το μπαστούνι του και η Μαρία με το θείο βρέφος, αλλά οι ήχοι, τα μουγκρίσματα, τα βελάσματα κι όλα αυτά είχαν τη μεγαλύτερη επίδραση. Και στη γωνία, σχεδόν απομονωμένος, βρισκόταν ένας γαϊδαράκος από τη Σαρδηνία με γκρίζο τρίχωμα και μια μαύρη λωρίδα κατά μήκος της πλάτης του και του λαιμού του.
Ο γάιδαρος μάς τράβηξε αμέσως την προσοχή, ακόμα και μέσα σε όλη αυτή τη φασαρία. Μας κοίταζε με τα μελαγχολικά του μάτια που τα είχε ανοίξει διάπλατα. Μέσα στα μάτια του παρατηρήσαμε κάτι σαν σχόλιο για την κατάσταση, σαν φιλοσοφικό στοχασμό για ό,τι συνέβαινε. Ήταν εντελώς απομακρυσμένος, σαν να έκρινε από απόσταση τη σκηνή. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, ψάχναμε το σωστό αλλά δεν είχαμε αποφασίσει τι είδους ζώο θα πρωταγωνιστούσε στην ταινία, σκεφτόμασταν διάφορα τετράποδα, δεν είχαμε φανταστεί ότι θα ήταν γάιδαρος. Τότε αποφασίσαμε ότι θα ήταν ο κύριος ήρωας. Τηλεφώνησα αμέσως στους φίλους μου στην Πολωνία και μετά από 4 μέρες, ήρθε ένα μικρό κινηματογραφικό συνεργείο και κάναμε γυρίσματα στο στάβλο, αλλά επικεντρωθήκαμε στον γάιδαρο. Στην οθόνη αποδείχθηκε ότι συνέβαινε κάτι απίστευτο στα μάτια αυτού του ζώου. Όταν συνεχίσαμε το γύρισμα στην Πολωνία, ψάχναμε παρόμοιους γαϊδάρους. Βρήκαμε δύο και έπαιξαν στο μεγαλύτερο κομμάτι της ταινίας, περίπου το 80%. Για την καλύτερη μεταχείριση των ζώων, όταν χρειαζόταν να ταξιδέψουμε για μεγάλες αποστάσεις, δεν πήραμε τα γαϊδούρια μαζί μας γιατί το ταξίδι δεν θα ήταν ασφαλές και υγιές για εκείνα. Χρησιμοποιήσαμε, λοιπόν, τοπικά γαϊδούρια στην κάθε μας στάση και συνολικά στην ταινία 6 γάιδαροι έπαιζαν τον ίδιο ρόλο.
Είδατε ποτέ το γάιδαρο σαν θρησκευτική φιγούρα που υποφέρει κατά τη διάρκεια της ταινίας;
Δεν έκανα ποτέ τέτοιους συνειρμούς. Ξέρω ότι οι αναλυτές της ταινίας του Ρομπέρ Μπρεσόν Au hasard Balthazar προσπαθούν πολύ να βρουν τα νοήματά της και μια από τις βασικές θεματικές της είναι η θρησκεία και ο φόβος του Θεού. Η ταινία μου δεν είναι ριμέικ, είναι ίσως ένας φόρος τιμής στον Μπρεσόν. Είδα την ταινία όταν κυκλοφόρησε το 1966 και, εντελώς συμπτωματικά, το περιοδικό Cahiers du Cinéma δημοσίευσε τη λίστα του με τις καλύτερες ταινίες εκείνης της χρονιάς και φυσικά το #1 ήταν το Au hasard Balthazar, αλλά με μεγάλη μου έκπληξη το Walkover, η δική μου ταινία ήταν στη 2η θέση. Ήμουν στο Παρίσι και αμέσως πήγα να δω το Au hasard Balthazar, που ήταν μια συγκλονιστική ταινία. Στο τέλος είχα δάκρυα στα μάτια μου. Στη συνέντευξή μου στο Cahiers du Cinéma ανέφερα ότι ο Μπρεσόν μου δίδαξε ότι η μοίρα των ζώων μπορεί να έχει βαθύτερη επίδραση στους θεατές κι από το πιο αναπάντεχο ανθρώπινο δράμα. Όμως το ΕΟ είναι τελείως διαφορετικό [από την ταινία του Μπρεσόν], είναι μοντέρνο, εκτυλίσσεται στη σημερινή εποχή και φορμαλιστικά είναι τελείως διαφορετική, όχι ασπρόμαυρη, χωρίς ερασιτέχνες ηθοποιούς, αλλά με σπουδαίους ηθοποιούς.
Όταν ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είδε την ταινία του Μπρεσόν είπε ότι για εκείνον είναι πιο ενδιαφέρον το να παρακολουθεί ανθρώπους παρά ένα γάιδαρο. Νιώθετε ότι το αμφισβητεί αυτό η ταινία σας;
Ήμουν πλήρως προσηλωμένος στον βασικό μου χαρακτήρα, τον γάιδαρο, και μεταχειρίστηκα τα περιστατικά με τους ανθρώπους σαν κάτι περιθωριακό. Παρόλο που έδωσα λίγες πληροφορίες για αυτές τις ολιγόλεπτες ιστορίες, επίτηδες υπογράμμισα τη σημασία των μικρών ανθρώπινων ιστοριών. Όλοι ξέρουμε ότι τα ανθρώπινα δράματα είναι πάντα τα ίδια πάνω-κάτω, είτε είναι η απληστία είτε η ζήλεια είτε ο έρωτας. Οτιδήποτε ήταν να ειπωθεί γι’ αυτά, έχει ήδη ειπωθεί. Αρκετά. Ο γάιδαρος γίνεται μάρτυρας αυτών των ιστοριών και παραμένει αποστασιοποιημένος, δεν εμπλέκεται, αυτό ήταν το μοτίβο της ιστορίας: η οπτική του γαϊδάρου. Ήθελα να φέρω το κοινό κοντά στο ζώο και να το κάνω να καταλάβει την καταπίεση που νιώθει. Όλη η ταινία είναι αφιερωμένη στην ιδέα του ότι πρέπει οι άνθρωποι να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους απέναντι στα ζώα και να σταματήσουν να τους φέρονται σαν αντικείμενα. Είναι ζωντανά πλάσματα, έχουν τα ίδια συναισθήματα με τους ανθρώπους και πρέπει να νιώθουν ότι κάποιος τα αγαπάει, τα προσέχει και τα φροντίζει.