Κοσμικός και μυστικιστής, σύγχρονος και βαθιά θρησκευόμενος, πληθωρικός και πειραματιστής. Αλλά και παράξενα γοητευτικός και πολύτροπος, με μία έμφυτη σχεδόν έλξη προς τα κάθε λογής σύμβολα και αινίγματα, καταγραφέας μοναδικών μνημονικών εμπειριών και χαοτικών -πολυδαίδαλων, θα έλεγε κανείς- συνειρμών. Πάνω απ’ όλα, όμως, ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης (1908-1993) υπήρξε ένας ασυνήθιστα πρωτοποριακός λογοτέχνης, από τους πρώτους εισηγητές του μοντερνισμού στα ελληνικά γράμματα.
Πολυσχιδής και πληθωρική προσωπικότητα ο ίδιος, με πολλές ιδιότητες -πεζογράφος, ζωγράφος, ποιητής και τεχνοκριτικός- χρησιμοποιεί πρώτος τον εσωτερικό μονόλογο, επηρεασμένος από τον Τζέιμς Τζόυς. Μόνο που εδώ, ο εσωτερικός μονόλογος και η συνειρμική γραφή δεν αποτελούν τόσο εργαλεία ανίχνευσης της ύπαρξης του ήρωα, όσο μια άσκηση βελτίωσης του ίδιου του συγγραφέα. Έτσι, σε μία τέτοια διαμάχη του συγγραφικού εγώ με την ανησυχητικά απελευθερωμένη του συνείδηση, οι λεπτομέρειες είναι αυτές που έχουν αξία.
Όπως σημειώνει -κάπως αινιγματικά- ο ίδιος ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης: «Αγωνίζομαι να συμπεριλάβω ασήμαντες λεπτομέρειες που σημείωσα, γιατί μόνο έτσι καταλαβαίνω ότι μπορεί να λάβει κάποια ενότητα η κομματιασμένη από τις καθημερινές αντιφάσεις ύπαρξη», υποδεικνύοντας το βαθύτερο λογοτεχνικό του αίτημα. Και αυτό δεν είναι άλλο, από την ανάδειξη των πλέον αταίριαστων προσωπικών βιωμάτων και αναμνήσεων μέσα από ιστορίες φαινομενικά ασύνδετες οι οποίες, όμως, διατηρούν μία μυστική εσωτερική σχέση – βαθιά υποκειμενική και απρόσμενα αποκαλυπτική.
Γι’ αυτό, άλλωστε, η πεζογραφία του πρέπει να διαβάζεται σαν να πρόκειται για ποίηση, αφού το ζητούμενο είναι η κατανόηση πέρα από το προφανές, η αποτύπωση του αθέατου, του απρόβλεπτου πίσω από την -ούτως ή άλλως- δυσεξήγητη αλληλουχία των πραγμάτων. Οι ιστορικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας εντάσσουν τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, μάλλον ομόθυμα, στη γενιά του ’30 και ιδίως στην πρωτοποριακή της πτέρυγα.
Όπως και να ’χει, το πεζογράφημά του «Ο πεθαμένος και η ανάσταση» (1944), αποτελεί το πρώτο σοβαρό δείγμα τέτοιας γραφής Έλληνα λογοτέχνη. Αλλά στην περίπτωσή του, ο εσωτερικός μονόλογος που τόσο καλλιεργήθηκε από Άγγλους και Γάλλους συγγραφείς -Προυστ, Γουλφ, Μάνσφιλντ- παίρνει μία διαφοροποιημένη μορφή: ο χειμαρρώδης συνειρμικός λόγος είναι, δίχως άλλο, η ειδοποιός διαφορά της «πεντζικικής» δημιουργίας σε σχέση με τα άλλα έργα εσωτερικού μονολόγου.
Σταδιακά, γίνεται αντιληπτό ότι η λογοτεχνία για τον Πεντζίκη δεν είναι παρά ένα προσωπικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών όπου η υπόθεση είναι το πρόσχημα και η ενόραση το ζητούμενο. Με την «Πραγματογνωσία» (1950), επιτυγχάνει μία τομή στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας. Συνεπής με τις βασικές αρχές του μοντερνισμού, όχι μόνο βλέπει κριτικά τις έννοιες της πραγματικότητας και του ρεαλισμού, αλλά με ποικίλους πειραματισμούς απομακρύνεται από τη ρεαλιστική παράδοση.
Η υπόθεση είναι εντελώς προσχηματική και χρησιμοποιείται ως αφετηρία για τη δημιουργία ακτινωτών συνειρμικών συνθέσεων: Πρόκειται για μία συρραφή από περιγραφές της ζωής των ενοίκων κάποιας πολυκατοικίας. Η παραδοσιακή αφήγηση, ωστόσο, εγκαταλείπεται αποφασιστικά, η ομαλά εξελισσόμενη πλοκή παρακάμπτεται και τη θέση της παίρνει ένα κομματιαστό πεζογραφικό κομψοτέχνημα, χωρίς εμφανή νοηματική ενότητα.
Είναι, όμως, με την «Αρχιτεκτονική της Σκόρπιας Ζωής» (1963) που ο Πεντζίκης προχωράει στην -ιδιαίτερα εντυπωσιακή- εκλέπτυνση της τεχνικής της αυτοαναφορικότητας: ο αφηγητής-συγγραφέας προσπαθεί να ταξινομήσει και να τακτοποιήσει ένα κουτί με θυμητάρια και αναμνηστικά. Αρχικά τα περιγράφει κατά τη διαδικασία της ταξινόμησης, για να προχωρήσει στην παράθεση των συνειρμών που προκύπτουν από τη θέαση αυτών των αντικειμένων.
Ο συνειρμικός κόσμος του συγγραφέα είναι ατέρμονης εμβέλειας και διακλαδώσεων και αν επιχειρούσε κανείς να ξετυλίξει το μίτο της πολυσυλλεκτικής του γραφής, θα αισθανόταν -πιθανότατα- αμηχανία μπροστά στις απροσμέτρητες πτυχές της εσωτερικότητας του: ψήγματα -μεταξύ άλλων- από τον Όμηρο, την Αγία Γραφή, τους Πατέρες της Εκκλησίας, τον αποκρυφισμό, τον νεοπλατωνισμό, την ψυχανάλυση και τον μυστικισμό, χρησιμοποιούνται ελεύθερα, με απώτερο σκοπό την ιδεατή συμφιλίωση του θανάτου με τη ζωή.
Αντρέας Δημακούδης
Εκδόσεις: Δόμος
Σελίδες: 208
Νωρίτερα, με το πρώτο του πεζογράφημα «Αντρέας Δημακούδης» (1935), είχε δώσει ένα ευκρινές δείγμα των ιδιόρρυθμων συγγραφικών του προθέσεων: Ένας φοιτητής στο πανεπιστήμιο μιας ξένης πόλης, ερωτεύεται μια νεαρή Γαλλίδα αλλά εντελώς αδικαιολόγητα την προσβάλει. Στη συνέχεια, καταφεύγει σε μία σειρά από παράξενα κόλπα, με την μάταιη ελπίδα να ξανακερδίσει εκείνο που τώρα θεωρεί ιδανική αγάπη: Αυτή η επιθυμία του πρωταγωνιστή να φτάσει το ιδανικό του δημιουργώντας μία δική του πραγματικότητα, αντιστοιχεί στην προσπάθεια του ίδιου του Πεντζίκη που γράφει το μυθιστόρημα για αυτόν ακριβώς το λόγο.
Παράλληλα, καταφέρνει -κατά τρόπο ιδιοφυή- κάτι μοναδικό: προβάλλοντας τα αδιέξοδα και τις δυσχέρειες που αντιμετωπίζει ο αφηγητής στην οργάνωση και ανάπτυξη του θέματός του, έρχεται να καταρρίψει την ψευδαίσθηση -την οποία προσπαθούν να εδραιώσουν τα περισσότερα κείμενα- ότι η τάξη είναι αυτονόητη και δεδομένη.
Ο Αντρέας Δημακούδης διέπεται από ένα οντολογικό χάος το οποίο δεν μπορεί να βάλει σε τάξη, όπως ακριβώς θα συνέβαινε στη «Ναυτία» του Ζαν Πωλ Σαρτρ, στην οποία ο Γάλλος συγγραφέας περιγράφει πώς ο πρωταγωνιστής Αντουάν Ροκαντέν βιώνει, με τρόπο ζωντανό που συγχρόνως προκαλεί τρόμο, τον συμπτωματικό χαρακτήρα των πραγμάτων ενός κόσμου που δεν υπόκειται σε καμία λογική συνοχή.
Ο λόγος, βέβαια, για τον κόσμο τον δικό μας που -ωστόσο- δεν είναι καθόλου «δικός μας» και που στερείται ευκρίνειας και σαφήνειας, διαφεύγοντας συστηματικά τα ερμηνευτικά συστήματα και τις έννοιες μέσω των οποίων προσπαθεί να τον κατανοήσει κανείς. Αυτό, βέβαια, που εντυπωσιάζει, είναι ότι ο «Ανδρέας Δημακούδης» γράφτηκε τρία χρόνια πριν από την «Ναυτία»!
Κατά τα άλλα, μία ανάλυση του συγκεκριμένου μυθιστορήματος δείχνει ότι παρά τους παραδοσιακούς αφηγηματικούς του τρόπους βρίσκεται πολύ κοντά στα μεταγενέστερα μοντερνιστικά κείμενα του συγγραφέα. Ίσως, τελικά, τα έργα του Πεντζίκη να μην πρέπει να θεωρούνται αυτοτελή, αλλά κομμάτια μιας επίμονης αναζήτησης που ουδέποτε ολοκληρώνεται – μιας Οδύσσειας, χωρίς Ιθάκη. Μιας συνεχούς ροής λέξεων και εικόνων που συμπαρασύρει τον αναγνώστη σε ένα συναρπαστικό ταξίδι όπου η έκφραση αποτελεί μόνο την επίφαση και η ουσία παραμένει -κατά κανόνα- ακαθόριστη.
Πάντως, ήδη με το έργο αυτό, ο Πεντζίκης κατάφερε να συνοψίσει όλες τις παραμέτρους της επίμονης αναζήτησής του η οποία ουδέποτε ολοκληρώνεται, αλλά παραμένει υψίστης σημασίας για έναν κυρίως λόγο: ανιχνεύει στην καθημερινότητα μία μεταφυσική διάσταση. Χωρίς αυτήν, η ζωή -εν είδει απολογισμού- μάλλον θα περιοριζόταν σε ένα άθροισμα περιστατικών, που μάταια αναζητάει κανείς το νόημά τους…
Το μουσείο της αθωότητας
Μετάφραση: Στέλλα Βρετού
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 848
Ιστανμπούλ, άνοιξη 1975. Ο Κεµάλ και η Σιµπέλ, παιδιά δύο γνωστών οικογενειών της πόλης, ετοιμάζονται να αρραβωνιαστούν. Όταν όμως ο Κεµάλ συναντά τη Φισούν, µακρινή του ξαδέλφη και πωλήτρια σε μπουτίκ, μαγεύεται. Έκτοτε, φαντάζεται διαρκώς το κοινό του μέλλον µε τη Φισούν – και η ζωή του αλλάζει. Ο παθιασμένος έρωτάς του δημιουργεί ένα αγεφύρωτο ρήγμα που τον χωρίζει από την αστική τάξη της Ιστανμπούλ. Για πολλά χρόνια ο Κεµάλ συλλέγει µε µανία όλα τα πράγματα που έχει αγγίξει η αγαπημένη του, ώστε, κοιτάζοντάς τα, να τη νιώθει πάντα κοντά του. Όταν η Φισούν πεθαίνει, μετά από χρόνια, ο Κεµάλ αγοράζει το σπίτι της για να το μετατρέψει σε μουσείο, φόρο τιμής προς εκείνη αλλά και προς τη ζωή που ο ίδιος δεν έζησε. Ένα μουσείο, που θα είναι ταυτόχρονα ο χάρτης μιας κοινωνίας και της καρδιάς του. Ίσως το καλύτερο μυθιστόρημα του Νομπελίστα Τούρκου συγγραφέα.
Το Γκόλεμ της Πράγας
Εκδόσεις: Bell
Σελίδες: 344
Η Αγκάτα Γέσενσκα είναι η αγαπημένη συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων της Πράγας, και ζει μια πλούσια, ειδυλλιακή ζωή στην πανέμορφη και γεμάτη γοητεία πόλη της. Τα βιβλία της γίνονται όλα τους μπεστ σέλερ, στις παρουσιάσεις και τις δημόσιες αναγνώσεις της μαζεύονται εκατοντάδες αναγνώστες, ενώ οι διαλέξεις της για τη δημιουργική γραφή παρακολουθούνται με ευλάβεια από τους πιστούς μαθητές της -με πρώτη τη Ζούζκα, την αγαπημένη της. Όμως τα πάντα θα ανατραπούν όταν ένας σκοτεινός, αόρατος άνθρωπος, τυλιγμένος στις πυκνές σκιές και την ομίχλη της πόλης, θα αρχίσει να αναπαριστά σκηνές άγριων φόνων από τα βιβλία της, στοχεύοντας κάθε φορά και ένα διαφορετικό άτομο από το περιβάλλον της. Ένα πρωτότυπο θρίλερ γεμάτο ανατροπές, που διαδραματίζεται στην πιο μυστηριώδη, σκοτεινή, μυθική πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Η ήσυχη ένοικος
Μετάφραση: Γωγώ Αρβανίτη
Εκδόσεις: Ψυχογιός
Σελίδες: 432
Ο Έινταν Τόμας είναι ένας σκληρά εργαζόμενος οικογενειάρχης, ιδιαίτερα αγαπητός στη μικρή κωμόπολη όπου ζει. Είναι από τους ανθρώπους που δίνουν πάντα ένα χέρι βοήθειας, που έχουν πάντα έναν καλό λόγο για τον καθένα. Όμως έχει ένα σκοτεινό μυστικό: απάγει γυναίκες και τις σκοτώνει. Έχει ήδη διαπράξει οχτώ φόνους, και η Ρέιτσελ, φυλακισμένη σε μια αποθήκη, τρέμει πως θα είναι το επόμενο θύμα του. Όταν η γυναίκα του Έινταν πεθαίνει, αυτός και η δεκατριάχρονη κόρη του η Σεσίλια αναγκάζονται να μετακομίσουν. Σίγουρος ότι ύστερα από πέντε χρόνια αιχμαλωσίας η Ρέιτσελ έχει υποστεί αρκετή πλύση εγκεφάλου ώστε να μην αποπειραθεί να το σκάσει, ο Έινταν επιλέγει να την πάρει μαζί του και τη συστήνει στην κόρη του ως «φίλη φίλων» που έχει ανάγκη από στέγη. Όμως η Ρέιτσελ, βλέπει στο πρόσωπο της Σεσίλια μια σανίδα σωτηρίας και αρχίζει να χτίζει μια σχέση μαζί της. Ένα αγωνιώδες θρίλερ και συνάμα μια οξυδερκής σπουδή στο ψυχολογικό τραύμα.
Αόρατα φτερά
Εκδόσεις: Καστανιώτη
Σελίδες: 192
Η Εύα Καμπά είναι μια έφηβη με κινητικά προβλήματα που διψά για τη ζωή και ονειρευόταν από μικρή να γίνει χορεύτρια. Ζει όμως σε μια κοινωνία που δεν έχει μάθει να αποδέχεται τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Ένα βράδυ του Ιουνίου του 1988 τρεις άνδρες εισβάλλουν στο σπίτι της και αρπάζουν την Εύα και δύο φίλες της. Τι σχέση μπορεί να έχει η απαγωγή, χρόνια μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τον ατιμώρητο εγκληματία Άντολφ Χόρβαρτ; Τι ρόλο θα παίξουν ένα πολύτιμο ρουμπίνι και μια πολύ παλιά και σπάνια εικόνα; Πώς συνδέεται η ιστορία της οικογένειας Καμπά με το δράμα των εβραίων της Θεσσαλονίκης, τις πυρπολήσεις χωριών, τις εκτελέσεις αθώων ανθρώπων, την καταστροφή και λεηλασία ελληνικών περιοχών κατά την περίοδο της Κατοχής; Ένα μυθιστόρημα με πλούσια πλοκή, πολλές ανατροπές και έντονο κινηματογραφικό ρυθμό.