Για σκέψου τώρα, Ιούνη μήνα, να έχεις πάει τη βόλτα σου στην Κηφισιά, κι εκεί που περπατάς, να βρεις μπροστά σου ένα παράξενο έπιπλο: ένα ψηλό ορθογώνιο κουτί, με τέσσερις πλευρές γεμάτες ράφια, και μέσα στα ράφια, βιβλία. Βιβλία σχολικά, βιβλία γερμανικά, βιβλία ελληνικά, ρωσικά, γαλλικά. Βιβλία επιστημονικά, ιστορικά, εκπαιδευτικά. Βιβλία δερματόδετα, βιβλία του 1910! «Δε μπορεί», θα πεις, «κάποιος κάτι πουλάει. Κάποιος κάτι θα διαφημίζει, κάποιος κάτι θα ζητάει».
Ενάμιση χρόνο μετά την εμφάνιση της πρώτης ανταλλακτικής βιβλιοθήκης στην Κηφισιά, κι αυτή η αμηχανία εξακολουθεί να συνοδεύει όσους έρχονται αντιμέτωποι για πρώτη φορά με τις βιβλιοθήκες που απλώνουν στην Αθήνα οι αρχιτέκτονες Ειρήνη Ιωαννίδου και Λευτέρης Αμπατζής, πασχίζοντας να σε πείσουν ότι, όχι, τα βιβλία είναι τζάμπα, κι η βιβλιοθήκη τους ανταλλακτική. Ανοίγεις το ράφι, παίρνεις ένα βιβλίο, αφήνεις ένα άλλο, κι έφυγες!
«Πρόπερσι τα Χριστούγεννα, πίναμε με την Ειρήνη τον καφέ μας στην Κηφισιά, και λέγαμε τι ωραία που θα ήταν να υπήρχε μια βιβλιοθήκη στο πεζοδρόμιο, στην οποία να μπορούσε να πάει ο οποιοσδήποτε, να αφήσει και να ανταλλάξει τα βιβλία του, χωρίς να τον ελέγχει κανένας», θυμάται ο Λευτέρης Αμπατζής, μιλώντας στην Popaganda γι’ αυτό το αλλόκοτο project που προσπαθούν από τότε να διαδώσουν οι δυο αρχιτέκτονες.
«Η ιδέα ξεκίνησε εντελώς στο φλου», συνεχίζει: «Είπαμε, ωραία, ας το κάνουμε, κι αρχίσαμε και σκιτσάραμε μερικές εκδοχές. Πήγαμε και δείξαμε τα σχέδια στον κατασκευαστή μας, και μάς είπε ότι “παιδιά, εγώ μπορώ να σας το κατασκευάσω εξ ολοκλήρου, κι επειδή θα είναι σε δημόσιο χώρο, θα πρέπει να γίνει μ’ αυτόν και μ’ αυτόν τον τρόπο, για να αντέξει”. Μετά πήγαμε στο Δήμο Κηφισιάς, συναντήσαμε το δήμαρχο, ενθουσιάστηκε με την ιδέα και μετά από δυο βδομάδες, είχαμε την έγκριση του δημοτικού συμβουλίου».
Τα υπόλοιπα, είναι λίγο-πολύ ιστορία. Η πρώτη βιβλιοθήκη στήθηκε στην καρδιά της Κηφισιάς, ένα σημείο που βόλευε τους εμπνευστές της να την παρακολουθούν -κάτοικοι Βορείων Προαστίων, γαρ-, και οι δυο αρχιτέκτονες άρχισαν να προσπαθούν να την εντάξουν στη ζωή των πολιτών. Που δεν ήταν και κανένα παιχνιδάκι: «έπρεπε να ξεκινήσουμε την εκστρατεία ενημέρωσης», εξηγεί η Ειρήνη, «την οποία δεν μπορούσε να κάνει ο Δήμος, γιατί δεν ήξεραν και τι ακριβώς είναι αυτό το πράγμα».
«Βρεθήκαμε να μοιράζουμε flyers», θυμάται, «και να εξηγούμε στους περαστικούς τι γίνεται. Βέβαια 5 στους 10 δεν ήθελαν καν να ακούσουν τι είχαμε να τους πούμε, αλλά έπρεπε κάπως να γίνει γνωστό το τι γινόταν εκεί πέρα». Το πρώτο βήμα είναι, άλλωστε, πάντα δυσκολάκι. «Εκεί πέρα ήμασταν εμείς, αντιμέτωποι με ό,τι έχει συνηθίσει να βλέπει ο πολίτης στο δημόσιο χώρο: το απόλυτο τίποτα. Τίποτα πέρα από παγκάκια, φωτισμό, αφίσες και στάσεις λεωφορείων. Δεν είμαστε και καμιά χώρα που έχει ιδιαίτερη επαφή με την έννοια του δημόσιου επίπλου, δηλαδή».
Ενάμιση χρόνο μετά, η πρώτη ανταλλακτική βιβλιοθήκη έχει ήδη αποκτήσει αδερφάκια: η δεύτερη βιβλιοθήκη ήταν φορητή, έχει βολτάρει σε TEDxAthens, στην πλατεία Αγίας Ειρήνης και διάφορες άλλες δράσεις, μια μόνιμη έχει εγκατασταθεί στο προαύλιο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, και η τέταρτη, εγκαινιάστηκε πρόσφατα στην πλατεία Δεξαμενής, στο Κολωνάκι.
Και πάλι, όμως, οι αντιδράσεις του κόσμου εξακολουθούν να εκπλήσσουν: «Μέχρι και σήμερα, συνεχίζουμε να παίρνουμε mail όχι μόνο για το πώς λειτουργεί, αλλά και του στυλ “μήπως χρειάζεστε άτομο να σας βοηθήσει στην ταξινόμηση”», λέει σαστισμένος ο Λευτέρης, για να συμπληρώσει η Ειρήνη ότι «το φοβερό είναι πώς σού λένε “εντάξει, θ’ αφήσω, κατάλαβα, ανοίγω το ραφάκι και αφήνω. Πώς παίρνω; Δηλαδή πού θα δώσω λεφτά; Ή πού θα αφήσω τα στοιχεία μου”».
Μέσα απ’ τις ανταλλακτικές όμως, οι εκδότες μπορούμε με έναν πολύ ωραίο έμμεσο τρόπο να πουν στον πολίτη να διαβάζει περισσότερο. Τούς δείχνεις ότι τα βιβλία είναι παντού και είναι για όλους, είναι κομμάτι της καθημερινότητάς μας.
Ο Λευτέρης επιμένει ότι παραμένει κρίσιμο να καταλάβει ο κόσμος «πόσο μα πόσο απλή είναι η χρήση της βιβλιοθήκης: το μοναδικό που ζητάμε, είναι να σημαδευτεί κάπως το βιβλίο, με τα αυτοκόλλητα που μπορεί να κατεβάσει ο κόσμος απ’ το vivliothiki.org, για παράδειγμα, και να τα τυπώσει μόνος του. Ή να γράψει, έστω, μια αφιέρωση, μια μουτζούρα, κάτι, για να εμποδίσει τη μεταπώληση. Κι από ‘κει και πέρα, απλά ανοίγεις το ντουλάπι, αφήνεις ένα βιβλίο, παίρνεις ένα άλλο».
Πέραν της ελλιπούς ενημέρωσης όμως, η αμηχανία του κόσμου, έχει και το κοινωνιολογικό ενδιαφέρον της, ως προς το πόσο είναι ενδεικτική μιας κάποιας ενοχικής σχέσης του Έλληνα με το βιβλίο. Άλλωστε, όπως σημειώνει κι η Ειρήνη, «στη βιβλιοθήκη της Κηφισιάς, αυτοί που αφήνουν βιβλία, θα τα αφήσουν στην από πίσω πλευρά, την πιο αθέατη. Οι άλλες τρεις πλευρές είναι συνήθως άδειες. Νομίζω είναι πολύ προσωπικό: το τί αφήνω, δείχνει και το ποιος είμαι, σε κάποιο βαθμό».
Βέβαια, Δεν είναι μόνο το τι είδους βιβλία αφήνει κανείς, που δείχνει το ποιος είναι, αλλά και το αν αφήνει καν! Όταν η φορητή βιβλιοθήκη εμφανίστηκε για λίγο στην πλατεία Αγίας Ειρήνης «ο κόσμος περνούσε, έπαιρνε, κι ύστερα επέστρεφε και την έψαχνε για να αφήσει άλλα βιβλία», θυμάται ο Λευτέρης. «Όταν είχαμε κάνει τη συνεργασία με το Ινστιτούτο Γκαίτε, κι είχαμε μετατρέψει ένα παλιό μπακάλικο σε ανοιχτή βιβλιοθήκη, ξεκινήσαμε με 400 βιβλία και μετά από λίγες μέρες, είχε εκεί 800κάτι», συνεχίζει, ενώ σημειώνει ότι «στην Κηφισιά, όλο κάτι άκυρα σχόλια ακούμε, ότι βρίσκουμε μόνο περιοδικά, ότι δεν βρίσκουμε βιβλία…». Κι όπως συμπληρώνει η Ειρήνη «μην τα λέτε σ’ εμάς αυτά, η βιβλιοθήκη είναι καθρέφτης σας».
Η καλοσύνη των ξένων, όπως θα έλεγε κι η Μπλανς Ντιμπουά, είναι βασική προϋπόθεση ώστε να μην εκφυλιστεί το project. Κι όχι μόνο από την άποψη της συμμετοχής, αλλά κι απ’ το σεβασμό της βιβλιοθήκης ως δημόσιο κτήμα: «Μάς είχε αγχώσει φοβερά κι ακόμα μάς αγχώνει το ενδεχόμενο των βανδαλισμών. Δεν ξέρω ποιος έχει βάλει το χέρι του και δεν έχει συμβεί ακόμη, αλλά θα μπορούσε όποιος ήθελε να πάει και να την κάνει μπουρλότο, ας πούμε», σημειώνει η Ειρήνη. «Βέβαια, είναι άκαυστη, άθραυστη, έχει υλικό αντιγραφιτικό πάνω… Αλλά δεν έχει υπάρξει οποιοσδήποτε βανδαλισμός», συμπληρώνει ο Λευτέρης, κι αν ήταν και αυτοκαθαριζόμενη, δεν θα είχε κι η Ειρήνη το παράπονο ότι «δεν υπάρχει μια πρόβλεψη απ’ το Δήμο να περνάει κάποιος μια φορά το μήνα να ρίχνει λίγο Άζαξ».
Εδώ μπαίνει στην κουβέντα το ζήτημα των υλικών, φυσικά, που είναι κάτι παραπάνω από σημαντικά, για ένα έργο φτιαγμένο για να μπει στο δημόσιο χώρο και να κάτσει για καιρό. Το νούμερο μπορεί να ακούγεται σοκαριστικό, αλλά αν κάτσεις να τα λογαριάσεις, τα 6 χιλιάδες ευρώ που κοστίζει η κάθε μια απ’ αυτές τις βιβλιοθήκες, δεν είναι και τόσο παράλογο: «το φωτοβολταϊκό, μαζί με τα LED που φωτίζουν τα ράφια, έχει 800 ευρώ από μόνο του», εξηγεί ο Λευτέρης, που παραδέχεται ότι το κόστος είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα στην εύρεση χορηγών για την εξάπλωση των βιβλιοθηκών.
«Εμείς μπορούμε να τοποθετήσουμε ανταλλακτική βιβλιοθήκη σε οποιοδήποτε δημόσιο σημείο μπορείς να φανταστείς», λέει ο Λευτέρης, που σημειώνει ότι «όλοι οι δήμοι έχουν έρθει σε επαφή μαζί μας, ότι παιδιά θέλουμε ανταλλακτικές βιβλιοθήκες, κι όχι μόνο δήμοι της Αττικής, αλλά και επαρχιακοί. Αλλά μόλις ακούνε το κόστος, κάνουν πίσω. “Βρείτε όμως χορηγό, κι εμείς τη βάζουμε όπου θέλετε, με συνοπτικές διαδικασίες”», τούς υπόσχονται.
Η πρώτη ανταλλακτική βιβλιοθήκη έχει ήδη αποκτήσει αδερφάκια: η δεύτερη βιβλιοθήκη ήταν φορητή, έχει βολτάρει σε TEDxAthens, στην πλατεία Αγίας Ειρήνης και διάφορες άλλες δράσεις, μια μόνιμη έχει εγκατασταθεί στο προαύλιο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, και η τέταρτη, εγκαινιάστηκε πρόσφατα στην πλατεία Δεξαμενής, στο Κολωνάκι.
Αν συνυπολογίσεις ότι «στην Κηφισιά, αν θες να στήσεις ένα διαφημιστικό stand στην περιοχή που μπήκε η βιβλιοθήκη, το ένα τετραγωνικό κοστίζει 4 χιλιάδες ευρώ την ημέρα», όπως λέει ο Λευτέρης, το deal της βιβλιοθήκης μοιάζει με no-brainer. Ειδικά από τη στιγμή που μέσα από μια τέτοια χορηγημένη βιβλιοθήκη «η εταιρεία αποκτά μόνιμο σημείο διαφήμισης, το οποίο δεν έχει κανείς δικαίωμα να αφαιρέσει, ακριβώς γιατί είναι ψηφισμένο απ’ το δημοτικό συμβούλιο», όπως συμπληρώνει. Έχεις δηλαδή, 4 χιλιάδες ευρώ για ένα stand για μία μέρα, ή 6 χιλιάδες ευρώ για μια βιβλιοθήκη, για πάντα! Χμ.
Οι πρώτοι που θα περίμενες να τρέξουν, θα ήταν εκδοτικοί οίκοι. Που θα μπορούσαν, ανά μήνα, να ντύνουν και να ξεντύνουν τη βιβλιοθήκη, με το καινούριο τους best seller. Αλλά, φευ: «ενώ οι πρώτοι που περιμέναμε να κάνουν κρούση, ήταν όντως οι εκδοτικοί, αυτοί δεν έχουν δείξει το παραμικρό ενδιαφέρον», παραδέχεται ο Λευτέρης.
Από την άλλη, βέβαια, όταν περισσότερα βιβλία κυκλοφορούν ελεύθερα, λιγότεροι άνθρωποι θα χρειάζεται να τα αγοράσουν. «Μέσα απ’ τις ανταλλακτικές όμως, οι εκδότες μπορούμε μ’ έναν πολύ ωραίο έμμεσο τρόπο να πουν στον πολίτη να διαβάζει περισσότερο!», απαντά ο Λευτέρης. «Τούς δείχνεις ότι τα βιβλία είναι παντού και είναι για όλους, είναι κομμάτι της καθημερινότητάς σας», συνεχίζει, κι η Ειρήνη συμπληρώνει: «Θέλεις τελικά να εκπαιδεύσεις τον Έλληνα να διαβάζει, ή όχι; Όχι, θέλεις να τον έχεις μόνο για καταναλωτή, απ’ ό,τι φαίνεται».