Μπορεί η τέχνη να ξορκίσει την πολιτική μελαγχολία;

Όπως σε κάθε εποχή πολιτικών αναταράξεων και εξελίξεων, έτσι και σήμερα η πολιτική με τον τρόπο που διεξάγεται δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα όπως θυμό και απογοήτευση, που μπορούν να οδηγήσουν τους πολίτες σε μία «πολιτική μελαγχολία». Έχοντας τον συγκεκριμένο όρο του φιλοσόφου Lieven de Cauter ως μπούσουλα, η Κατερίνα Γρέγου επιμελήθηκε μία έκθεση οπτικών τεχνών που επιχείρησε την Ανατομία της Πολιτικής Μελαγχολίας, όπως είναι και ο τίτλος της, για να προσπαθήσει τελικά να ρίξει περισσότερο φως σε αυτό το ζήτημα μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Ο χώρος που επιλέχθηκε να γίνει η έκθεση, το Art Space Pythagorion του Schwarz Foundation στο Πυθαγόρειο της Σάμου φέρει το ιδιαίτερο βάρος του σε σχέση με τη φιλοσοφία της έκθεσης. Η παραθαλάσσια πόλη του Πυθαγορείου αποτελεί ένα από τα κοντινότερα ελληνικά σύνορα στην Τουρκία, και κατ’ επέκταση, ένα από τα κοντινότερα σύνορα που ενώνει την Ευρώπη με την Ασία, την Ανατολή με τη Δύση. Εκτός αυτού, σηματοδοτείται και από σημαντικά ιστορικά και πολιτικά γεγονότα, μεταξύ των οποίων και τη νικηφόρα ναυμαχία της Μυκάλης έναντι του τουρκικού στόλου τον Αύγουστο του 1824. Το Art Space Pythagorion βρίσκεται κυριολεκτικά μία ανάσα από τη θάλασσα, με μόλις λίγα εκατοστά να χωρίζουν το λευκό γεωμετρικό κτίριο από το νερό, στο λιμάνι του Πυθαγορείου.

Εξ’ αρχής λοιπόν, πριν καν κάποιος περάσει το κατώφλι της έκθεσης, έχει προετοιμαστεί πως το «έξω» βρίσκεται σε μία σημειολογική συνάρτηση με το «μέσα» της έκθεσης που επεξεργάζεται με οπτικά μέσα (φωτογραφία, βίντεο, installation) την πολιτική μελαγχολία. Μπορεί όπως πολλές φορές έχει ειπωθεί, η τέχνη να μην αλλάζει τον κόσμο, αλλά σίγουρα μπορεί να αποτελέσει τροφή για σκέψη, κι αυτό ακριβώς έκαναν οι 12 συμμετέχοντες καλλιτέχνες από την Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό, ενίοτε με μία αρκετά κοφτερή ματιά.

Η εντελώς μίνιμαλ διάταξη των εκθεμάτων, που σημαίνει λευκοί τοίχοι και βιτρίνες για τα φωτογραφικά εκθέματα και μερικά μαύρα κλειστά δωμάτια για τα βίντεο εκθέματα, φέρνει όλη την προσοχή στα ίδια τα έργα. Το κεντρικό δωμάτιο της έκθεσης έχει έναν γυάλινο τοίχο που κοιτά στη θάλασσα αλλά και τα τουρκικά παράλια, υπενθυμίζοντας για άλλη μία φορά τη σημασία του χώρου διεξαγωγής. 

Αλλά και τα ίδια τα έργα της έκθεσης αντλούν τη δύναμη μέσα από τα λίγα αλλά με ειδικό βάρος σημεία τους, αποφεύγοντας την οπτική φλυαρία. Παρά το γεγονός ότι τα συγκεκριμένα έργα δεν δημιουργήθηκαν ειδικά για την έκθεση, καταφέρνουν να δημιουργούν μία ενιαία αφήγηση, το καθενα με την ξεχωριστή προσέγγισή του. Για παράδειγμα, το ολιγόλεπτο guerilla βίντεο Mudigkeitsgesellschaft (2017) του νεαρού καλλιτέχνη Σπύρου Κοκκώνη μπορούσε να συνδιαλέγεται με την αβίαστη ποιητικότητα φωτογραφιών όπως η Cavafy (1999) του Γιώργου Σαλαμέ, στην οποία μερικοί ηλικιωμένοι άντρες κάθονται μπροστά από το άγαλμα του Καβάφη στην Πλατεία Αιγύπτου. Το έργο αποτελεί τμήμα του Hear You, Athens (1998-2006) στο οποίο ο καλλιτέχνης άντλησε το υλικό του μέσα από την περιπατητική, και γυρνώντας με τα πόδια στην πόλη θέλησε να καταγράψει στιγμές της, όχι όπως θα ήθελε αυτή να είναι, αλλά όπως πραγματικά είναι.

Φυσικά σε μία τέτοιου είδους έκθεση, η πρόσφατη ελληνική ιστορία και η οικονομική ύφεση των τελευταίων ετών δεν θα μπορούσε να μην συνδέεται με κάποιο τρόπο με τα έργα της. Στην περίπτωση του Γιώργου Πρίνου, το 2009 και αρχή της οικονομικής κρίσης, συνέπεσε με την μετάβασή του στις ΗΠΑ στις οποίες και προέκυψαν οι φωτογραφίες της σειράς Prosaic (2014-16) που εκτίθενται στην Ανατομία της Πολιτικής Μελαγχολίας. Εικόνες που ακόμη κι αν είναι τραβηγμένες στο δρόμο, μοιάζουν σχεδόν σαν σκηνοθετημένες, αναβλύζοντας δύναμη μέσα από μικρές λεπτομέρειες, όπως ένα ματωμένο χαρτομάντηλο στο χέρι ενός άνδρα με κουκούλα και έναν αστυνομικό να στέκεται ακριβώς πίσω του ή στο υψωμένο βλέμμα ενός Αφροαμερικανού που ακόμη κι αν δεν σε κοιτάει κατάματα σε «τρυπάει».

Η Ειρήνη Ευσταθίου από την άλλη, επιλέγει να «βάλει» την κρίση μέσα στο ίδιο το έργο της, επιχειρώντας μια πολύ ενδιαφέρουσα σύνδεση. Στο Other Things Happen in June besides Swimming (2016) αντιπαραβάλει δύο σημαντικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας που έλαβαν χώρα τον μήνα Ιούνιο: τα Ιουλιανά του 1965 που προηγήθηκαν της δικτατορίας και το δημοψήφισμα του Ιουνίου του 2015 που βρήκε την Ελλάδα στην καρδιά της οικονομικής κρίσης και της πολιτικής έντασης, με το υλικό του έργου της να προέρχεται από τον Τύπο της εκάστοτε εποχής.

Μία από τις πιο ιδιαίτερες στιγμές της έκθεσης ήταν η προβολή του ντοκιμαντέρ The Invisible Hands (2017) της Μαρίνας Γιώτη και του Γιώργου Σαλαμέ. Η ταινία που παρουσιάστηκε και πέρυσι στην Αθήνα στο πλαίσιο της documenta 14, προβλήθηκε αυτή τη φορά σε ένα από τα πιθανότατα πιο όμορφα θερινά σινεμά της Ελλάδας, το Cine Rex στο χωριό των Μυτιληνιών της Σάμου, που μοιάζει σαν βγαλμένο από πολύχρωμο σκηνικό της Finos Films. Το ντοκιμαντέρ αποτελεί μία πολιτική πράξη εν κινήσει. Οι συντελεστές του ταξίδεψαν στο Κάιρο με σκοπό να γυρίσουν απλά ένα μουσικό ντοκιμαντέρ γύρω από τον μουσικό Alan Bishop (Sun City Girls) και το ομώνυμο σχήμα του με ντόπιους μουσικούς. Καθώς όμως τα γυρίσματα συνέπεσαν χρονικά με τις δύο κρίσιμες εκλογές της Αιγύπτου μετά την Αραβική Άνοιξη, το ντοκιμαντέρ παίρνει τελικά μία άλλη τροπή, ακροβατώντας μεταξύ του μουσικού ντοκιμαντέρ και της παράλληλης πολιτικής εξιστόρησης, μέσα από το πρίσμα των καθημερινών γεγονότων αλλά και της σουρεαλιστικά χιουμοριστικής αφήγησης του ίδιου του Alan Bishop.

Συνολικά, τα έργα της έκθεσης μπορεί να υπάγονται κάτω από την ομπρέλα της «πολιτικής μελαγχολίας» η οποία και τα νοηματοδότησε σε μία ενιαία αφήγηση αλλά δεν έμειναν εκεί. Παίρνοντας το όποιο αρνητικό συναίσθημα μπορεί να προκύψει από μελανές πολιτικές σελίδες, το χρησιμοποίησαν υπέρ τους ώστε στην ουσία να το αναιρέσουν. Έδειξαν έτσι ότι η όποια απάντηση έρχεται με την δράση, στην προκειμένη όχι άμεση, αλλά μέσα από τις οπτικές τέχνες που μπορούν να δώσουν το έναυσμα για προβληματισμό ενώ συγχρόνως συνθέτουν κάτι αισθητικά ενδιαφέρον. Και σίγουρα μετά την περιήγηση σε αυτήν δεν νιώθεις μελαγχολικός.