Απο το βιβλίο
«Φωτογραφικό οδοιπορικό της Άνδρου» του Σαράντου Ι. Καργάκου (Gutenberg 1989)
Για πρώτη φορά στο Μουσείο Γουλανδρή, στην Άνδρο, παρουσιάζεται ένα καλλιτεχνικό γεγονός εκτός θερινής περιόδου, μία μεγάλη έκθεση που διοργάνωσαν «Οι φίλοι της Betty Ryan» με αντιπροσωπευτικά έργα της διάσημης Αμερικανίδας ζωγράφου. Ποια ήταν όμως στ’ αλήθεια η Betty Ryan;
Γεννιέται τo 1914 στη Νέα Υόρκη από εύπορους γονείς και ζει από πολύ μικρή σε κοσμοπολίτικο περιβάλλον, ταξιδεύοντας στο εξωτερικό. Στα δεκαέξι της παρακολουθεί μαθήματα ζωγραφικής στην πρωτοποριακή Σχολή Καλών Τεχνών του Hans Hofmann στη Νέα Υόρκη, ο οποίος εισάγει τον Κυβισμό στις ΗΠΑ.
Στα δεκαοχτώ της, μιλάει τα γαλλικά με ευχέρεια και θέλει να γίνει ζωγράφος. Εγγράφεται στην Ακαδημία Ozenfant στο Παρίσι. Ο Ozenfant, ξάδερφος του Le Corbusier, ήταν διάσημος για το κίνημα του Πουρισμού, που ερχόταν σε αντίθεση με τον Κυβισμό, υποστηρίζοντας τα πρωταρχικά, ευδιάκριτα στοιχεία και την καθαρή φόρμα. Μετά τον πόλεμο και κατά τη δεκαετία του ΄50, ο Ozenfant θα μεταφέρει την Ακαδημία Καλών Τεχνών στη Νέα Υόρκη, όπου εγκαθίσταται, καθώς και πολλοί άλλοι Ευρωπαίοι διανοούμενοι. Εκεί θα ξανασυναντηθεί με τη Ryan.
Επισκέπτεται για πρώτη φορά την Ελλάδα το 1933, σε εκπαιδευτικό ταξίδι στην Πελοπόννησο με τον Ozenfant, όπου μαγεύεται από το ελληνικό φως. Παραμένει έξι μήνες παραπάνω στην Ολυμπία, μόνη, ζωγραφίζοντας και μαθαίνοντας ελληνικά.
Το 1934, η ζωγράφος είναι 20 χρονών και μετακομίζει στο Παρίσι όπου συναντά προσωπικότητες όπως οι Henry Miller, Lawrence Durrell, James Joyce, Paul Klee, Hans Reichel, Wassily Kandinsky, Salvador Dalí, Marc Chagall, Jean Lurçat, Chaim Soutine, Michael Fraenkel, Alberto Giacometti και Marcel Duchamp που θα επηρεάσουν τη ζωή της. Στη Villa Seurat, την κατοικία-καλλιτεχνικό χώρο της, η Betty Ryan οργανώνει τα περίφημα γεύματά της με καλεσμένους πολλούς καλλιτέχνες. Γειτονές της, ο Henry Miller και η Anais Nin, που ήταν ζευγάρι. Ο Τροπικός του Καρκίνου του Miller μόλις έχει δημοσιευθεί και τον καθιερώνει ως συγγραφέα.
Με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου η καλλιτεχνική συντροφιά στο Παρίσι διαλύεται. Η Betty Ryan αναγκάζεται να επιστρέψει στην Αμερική. Παρακολουθεί ένα εντατικό τμήμα ρωσικών στο Harvard και κατόπιν εργάζεται στο πρόγραμμα κατασκευής των πλοίων Λίμπερτυ στο San Francisco, μεταφράζοντας την αλληλογραφία με τους Σοβιετικούς παραλήπτες των πλοίων.
Κάποια στιγμή τη δεκαετία του ’60 αποφασίζει να επιστρέψει στην Ελλάδα και να αφοσιωθεί στη ζωγραφική. Πρώτα πηγαίνει στην Αθήνα και μετά στα Χανιά. Στην Αθήνα γίνεται φίλη με τη Λιλίκα Νάκου. Στα Χανιά συναντά αρκετούς γνωστούς από τον κύκλο του Παρισιού. Επίσης γνωρίζεται με τη Μαρίνα Καραγάτση και τον Philip Tarlow που της προτείνουν να δοκιμάσει την Άνδρο ως νέο τόπο διαμονής της στην Ελλάδα, γιατί έχει αρχίσει να την κουράζει η παρέα των Χανιών.
Στις αρχές τις δεκαετίας του ΄70 η εικαστικός γνωρίζει τον Δημήτρη Πολέμη, ιδρυτή της Καϊρείου Βιβλιοθήκης στη Χώρα της Άνδρου, ο οποίος της παραχωρεί ένα από τα σπίτια του στ΄Απατούρια, κοντά στη Χώρα. Τον ίδιο καιρό θα συναντήσει και το ζεύγος Brown με το οποίο θα παραμείνει φίλη για τα επόμενα 30 χρόνια, μέχρι τον θάνατο της.
Mary Gifford Brown (φωτογραφία: Εύη Μαλλιαρού)
Είχα την τύχη να συνομιλήσω με την 80χρονη Βρετανίδα συγγραφέα, ηθοποιό και τραγουδίστρια Mary Gifford Brown στο χωριό Άγιος Πέτρος της Άνδρου. Με υποδέχτηκε στο παραδοσιακό σπίτι της με τις καταπληκτικές ταπισερί που έχει υφάνει η ίδια να κρέμονται γύρω-γύρω στους λευκούς τοίχους. Κατά έναν περίεργο τρόπο το σπίτι θύμιζε μεσαιωνικό αρχοντόσπιτο της αγγλικής εξοχής. Μόνον η μαγευτική θέα του ηλιοβασιλέματος στη θάλασσα μπορούσε να με επαναφέρει στις Κυκλάδες, ξεχνώντας για λίγο το book-room, στο οποίο καθόμουν. Στη συνέντευξη μαζί της έμαθα τα σημαντικότερα γεγονότα που έφεραν εκείνην και τον σύζυγό της, Αμερικανό συνθέτη Francis James Brown, κοντά στη Betty Ryan:
«Η Betty γνώρισε τον Jim, πολύ πριν την γνωρίσω εγώ, στα Χανιά το 1966. Τα Χανιά είχαν γίνει της μόδας τότε για τους καλλιτέχνες. Εκεί γίνανε φίλοι οι δυο τους. Ο Jim θαύμαζε τη ζωγραφική της και κυρίως το γεγονός ότι εργαζόταν αδιάκοπα, όπως και εκείνος. Άργοτερα, όταν γνωρίστηκα κι εγώ μαζί της, είδα ότι πράγματι αυτό που τους ένωνε κυρίως ήταν η αφοσίωση στη δουλειά τους. Τη δεκαετία του ΄70, ακολούθησα τον πρώην άντρα μου που ήρθε να εγκατασταθεί στην Αθήνα λόγω εργασίας, παίρνοντας μαζί και τα τρία παιδιά μας. Έτσι εγώ χρειάστηκε να παρατήσω την καριέρα μου στην αγγλική τηλεόραση. Τελικά, παρέμεινα στην Αθήνα όταν ο άντρας μου χρειάστηκε να μετακινηθεί ξανά για τη δουλειά του και έτσι χωρίσαμε. Όταν γνώρισα τον Jim λίγο αργότερα, είχα ήδη διαβάσει τον Κολοσσό του Μαρουσιού του Henry Miller και αναρωτιόμουν αν η Betty Ryan, που αναφέρει στο βιβλίο του ότι ήταν η αιτία που επισκέφθηκε την Ελλάδα, ζούσε ακόμα εδώ. Φανταστείτε την έκπληξή μου όταν, παντρεμένη πια με τον Jim, γνώρισα την παλιά του φίλη από τα Χανιά, στην Αθήνα. Αργότερα, όταν αγοράσαμε το σπίτι στην Άνδρο το 1981 η δημιουργική μας συναναστροφή και η βαθιά φιλία με την Betty άνθησαν και διατηρήθηκαν μέχρι τον θάνατό της το 2003. Ο Jim πέθανε πέντε χρόνια αργότερα. Θυμάμαι τη δεκαετία του ΄80 που παίρναμε το Pony και οδηγούσαμε από τον Αγ.Πέτρο στην άλλη άκρη του νησιού που βρίσκονταν τ’Απατούρια, πάνω σ’έναν κακοτράχαλο χωματόδρομο, για να τη συναντήσουμε. Εκείνη παρέμενε ένας άνθρωπος μοναχικός και διακριτικός, αποτραβηγμένη στο σπίτι της, το οποίο είχε μια υπέροχη θέα και εκεί ζωγράφιζε καθημερινά.»
Η Betty Ryan άφησε κύριο εκτελεστή της διαθήκης της την Mary Brown, η οποία κατόρθωσε να βάλει σε μια σειρά την τεράστια αλληλογραφία της ζωγράφου με γράμματα των Henry Miller, Lawrence Durrell και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων, που βρέθηκε στο σπίτι της στ’Απατούρια. Κατόπιν η Mary τα δώρισε στην Καϊρειο Βιβλιοθήκη γιατί, όπως μου είπε με το γλυκό της χαμόγελο και βλέμμα, ένιωθε ότι «δικαιωματικά ανήκουν εκεί και έτσι έπρεπε να γίνει.» Ένα εντυπωσιακό σεντούκι ζωγραφισμένο από τη Ryan και το πιάνο του αγαπημένου της σύζυγου Jim, δηλώνουν την παρουσία τους στο σαλόνι αλλά και στη μνήμη της οικοδέσποινας, ως αντικείμενα μιας άλλης εποχής.
Τα έργα της Betty Ryan που εκτίθενται στο Μουσείο Γουλανδρή περιλαμβάνουν ελαιογραφίες, ακουαρέλες και σχέδια και είναι εμπνευσμένα κυρίως από την Άνδρο. Τα κύρια χαρακτηριστικά τους είναι το χρώμα, οι καθαρές φόρμες, η μουσικότητα, η λυρικότητα, μια ονειρική πραγματικότητα και η σιωπή. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης ακούγονται έργα του Αμερικανού συνθέτη Francis James Brown εμπνευσμένα από τα έργα της Betty Ryan. Επίσης προβάλλεται το ντοκιμαντέρ Ημιτελής συζήτηση με τη Betty Ryan των Arlind Schmidt και Heidrun Brandt.
Πολλοί είναι αυτοί που επηρέασαν το έργο της. Πρώτος ο Hans Hofmann, που της έδωσε μια εντελώς καινούρια οπτική της τέχνης. Από τον A. Ozenfant διδάχτηκε την αρμονία της σύνθεσης και την καθαρότητα της φόρμας. Η επιρροή που άσκησε πάνω της ο μέντοράς της, ο ζωγράφος Hans Reichel, είναι καταλυτική, με αποτέλεσμα όλα της τα έργα, τόσο οι παραστατικές ελαιογραφίες όσο και οι αφαιρετικές ακουαρέλες, να είναι διαποτισμένα από λυρικότητα.
Επισκέφθηκα την έκθεση με λαχτάρα να δω τα έργα της Νεοϋρκέζας ζωγράφου που είχε συναναστραφεί τόσους πολλούς μοντερνιστές λογοτέχνες και καλλιτέχνες, ταξιδεύοντας συνέχεια σε Ευρώπη και Αμερική, έως να βρει τελικό προορισμό της το ελληνικό κυκλαδονήσι. Με συγκίνησε η chagalesque απόδοση των ζώων που ζωγράφιζε. Οι ελαιογραφίες είναι εμπνευσμένες από την κοιλάδα στ’ Απατούρια και τα σπίτια στον Άγιο Πέτρο. Απεικονίζουν το πραγματικό τοπίο με μια αίσθηση τάξης και αξιοπρέπειας και τα ζώα, που τόσο αγαπά, σκύλοι, γάτες, γάιδαροι έχουν τη δική τους οντότητα, που συχνά αντικαθιστά την ανάγκη της ανθρώπινης παρουσίας. Το φως της, δεν είναι το εκτυφλωτικό φως που διαλύει τα πάντα στο πέρασμά του, αλλά το φως που «βγαίνει μέσα από τη γη» και χαρίζει ηρεμία με τις γήινες αποχρώσεις του. Αυτό που κάνει το έργο της μοναδικό είναι ότι, παρόλο που οι ελαιογραφίες αποδίδουν ένα πραγματικό τοπίο, ο θεατής έχει την αίσθηση ενός ονειρικού κόσμου που πηγάζει από εσωτερικές αναζητήσεις και πνευματική αρμονία και τον καθηλώνει με την απλότητα και τη σιωπή που αποπνέει.
Η έκθεση θα φιλοξενείται από τις 6 Απριλίου έως 26 Μαΐου 2014 στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή και από τις 4 Ιουλίου έως 13 Αυγούστου 2014 στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη στη Χώρα Άνδρου.