Ο εκδοτικός οίκος Gutenberg κλείνει φέτος τα 50 του χρόνια έχοντας χαράξει μια καταξιωμένη πορεία στο χώρο του βιβλίου αλλά και μια μαχητική στάση προς την εν γένει αγκυλωμένη εκπαίδευση στην Ελλάδα. Αντλώντας κάποιες πληροφορίες από το ενημερωτικό φυλλάδιο Μισός αιώνας δρόμος—Περιήγηση στην ιστορία μας μαθαίνουμε για τις στιγμές και τα πρόσωπα εκδοτικών γεγονότων πέντε δεκαετιών. Παράλληλα, το ταξίδι στον χρόνο συμπληρώνει με επιπρόσθετο υλικό και προσωπικά σχόλια ο ενθουσιώδης και υπερδραστήριος εκδότης του Gutenberg, Γιώργος Δαρδανός.
Το 1964 ο Γιώργος Δαρδανός μαζί με τον Χαράλαμπο Καρακατσάνη ιδρύουν τις Γραφιστικές Τέχνες Gutenberg και αρχίζουν δειλά να τυπώνουν τα πρώτα βιβλία, εκ των οποίων κάποια που είχαν σχέση με τις δικές τους τότε αντιλήψεις για την Κύπρο και τα Δωδεκάνησα. Το 1968 κάνουν μια μεγάλη τομή στο χώρο του εκπαιδευτικού βιβλίου με το «σχολικό βοήθημα». Ο Γιώργος Δαρδανός θυμάται και σχολιάζει: «Υπήρχαν τότε τα γνωστά “λυσάρια” αλλά εμείς φτιάξαμε πραγματικό βοήθημα με καθηγητές πανεπιστημίου. Είχε περίληψη της θεωρίας, σωστό-λάθος, εύκολες ασκήσεις, δύσκολες, δυσκολότερες. Έπαιρνε από το χέρι το παιδί και δεν του έλεγε τη λύση, αλλά του έδειχνε τα βήματα και πώς να ανταπεξέλθει. Ειδικά στα Νέα Ελληνικά βγάλαμε τα εκπληκτικά βιβλία του Δημήτρη Πτολεμαίου και στο τέλος της σχολικής χρονιάς, ενώ τα παιδιά καίγανε τα άλλα βιβλία, αυτά τα κρατούσαν. Επίσης, μέσα από τη Γραμματική Τέχνη του Πτολεμαίου διδάσκονταν και το αρχαίο κείμενο».
Στο διάστημα της δικτατορίας 1970-1973, οι εκδότες και μια ομάδα ανθρώπων όπως ο Κώστας Χατζηαργύρης, ο Ηλίας Ηλιού, ο Σπύρος Λιναρδάτος, ο Μανώλης Γλέζος, ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ενάντια στη θεωρία του ΚΚ, «εμείς υποφέρουμε σιωπηλά». Συσπειρωμένοι και σε κάθε ευκαιρία αντιδρούν. Οι εκδόσεις Gutenberg κυκλοφορούν βιβλία που αφορούν στα ιστορικά και γεωπολιτικά γεγονότα της εποχής, όπως το Για την ειρήνη της Ευρώπης του Βίλλυ Μπραντ και του Τσε Γκουεβάρα, το πρώτο που βγήκε στην Ελλάδα, Σοσιαλισμός και άνθρωπος.
Ακριβώς μετά τη δικτατορία το 1974, ο εκδοτικός οίκος ξεκινάει ένα πρόγραμμα που αφορά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Συνεργάζεται με τους πιο φωτισμένους την περίοδο εκείνη πανεπιστημιακούς καθηγητές, όπως τους Χρήστο Φράγκο, Δημήτρη Τσαούση και Ευτύχη Μπιτσάκη που είναι υπεύθυνοι για διάφορες σειρές επιστημονικών βιβλίων.
Το 1979 εκδίδονται οι δύο από τις τρεις ποιοτικές παιδικές σειρές της Ένιντ Μπλάυτον, σταθμός στη νεανική λογοτεχνία, με χιλιάδες αναγνώστες: Οι Μυστικοί Επτά και Τα Πέντε Λαγωνικά. Μέχρι το 1983, εκδίδονται βιβλία που ξεχωρίζουν στα ελληνικά χρονικά. Ενδεικτικά: Χαρακτικά της Βάσως Κατράκη, Ο Θάνατος των Ημερών του Μίμη Φωτόπουλου, Μαρία Πενταγιώτισσα του Μποστ και Το Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας του Νίκου Σκιαδά, που γίνεται γραμματόσημο το 1976.
Μέσα στη δεκαετία 1984-1993, ο εκδοτικός οίκος κάνει μια μεγάλη τομή στο επιστημονικό βιβλίο-εγχειρίδιο, καθώς και σε λογοτεχνικά έργα. Ξεχωρίζει η έκδοση του συνόλου των ποιημάτων του Γιώργου Σαραντάρη (5 τόμοι) το 1987, σε επιμέλεια Γ.Γ.Μαρινάκη και η έκδοση του Μόμπυ Ντικ, της κλασικής σειράς ORBIS LITERAE το 1991, που χάρισε στον οίκο και τη συγχαρητήρια επιστολή του τότε Πρέσβη των ΗΠΑ.
Από το 1994 και μετά συνεχίζονται οι εκδόσεις σπουδαίων έργων όπως οι 2 τόμοι του Όσβαλντ Σπένγκλερ Η παρακμή της Δύσης και τα Ποιητικά Άπαντα του Σέζαρ Βαγιέχο. Το 2001, η Ελλάδα είναι η τιμώμενη χώρα στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης με εμπνευστή και μέλος της επιτροπής τον Γιώργο Δαρδανό.
Το 2008 στον οίκο απονέμεται τιμητική διάκριση για τη συνεισφορά του στο καλό επιστημονικό βιβλίο από το Ελληνικό Παράρτημα της Euroscience, μέσα στο 7ο πρόγραμμα-πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με τίτλο “Η επιστήμη στην κοινωνία”.
Το 2010 μια τιμητική εκδήλωση στο Γιώργο Δαρδανό για την προσφορά του στον χώρο του βιβλίου πραγματοποιείται στο Μουσείο της Ακρόπολης. Την ίδια χρονιά ο εκδότης επιμελείται ένα σημαντικότατο συλλογικό έργο για το μέλλον του βιβλίου και της ανάγνωσης, το Σελίδες στην Οθόνη ή σε Χαρτί. Στο δικό του κείμενο με τίτλο “Περιμένοντας την εξέλιξη” γράφει χαρακτηριστικά:
«Σήμερα εμείς οι εκδότες κάνουμε καλές στοιχειοθεσίες, φτιάχνουμε ωραία εξώφυλλα και τα πουλάμε μέσα από τα βιβλιοπωλεία. Μεγάλη ευθύνη των εκδοτών αποτελεί το γιατί δεν έχουμε σήμερα περισσότερους απαιτητικούς-ποιοτικούς αναγνώστες και, ακόμα, ως πότε θα λέμε αυτά τα σκύβαλα “γυναικεία λογοτεχνία”; Αλλά ούτε το ίδιο το σχολείο και οι καθηγητές, ούτε οι γονείς βοηθούν όσο πρέπει προς την κατεύθυνση αυτή. Αφήσαμε τις βιβλιοθήκες—μεγάλη αμαρτία—στην τύχη τους (σελ. 19)».
Σ’ ένα παλιότερο συλλογικό βιβλίο του 2005 με τίτλο Οι παπαγάλοι δεν διαβάζουν βιβλία, ο Γιώργος Δαρδανός μιλάει στο κείμενό του “Η Σχολική Βιβλιοθήκη στον 21ο αιώνα” για τα χαμένα κονδύλια περίπου 70 εκατομμυρίων ευρώ που είχαν οι κατά καιρούς υπουργοί Παιδείας στα χέρια τους και δεν αξιοποιήθηκαν για σχολικές βιβλιοθήκες. Βάσει των τότε δεδομένων σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση όλα τα σχολεία διέθεταν βιβλιοθήκη, ενώ στη χώρα μας τα 15.590 σχολεία από τα 16.089 λειτουργούσαν χωρίς βιβλιοθήκη.
Κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας, ο Γιώργος Δαρδανός ομολογεί την απογοήτευσή του για τον εγκλωβισμό ενός προσωπικού οράματος: «Ασχολήθηκα με τα κοινά παρόλο που δεν ήμουν συνδικαλιστής. Ο κόσμος του βιβλίου είχε επιχειρήματα, αλλά δεν είχαν αποτέλεσμα. Με τον Μανώλη Γλέζο συνεργαστήκαμε για τις βιβλιοθήκες, γιατί αγαπούσε το βιβλίο. Και σε κάποιους περιπάτους με τον Μάκη Αρσένη στην Άνδρο, συζητούσαμε τις προτεραιότητες για την παιδεία. Να πάψει να υπάρχει το ένα και μοναδικό βιβλίο στο σχολείο, η μία και μοναδική άποψη, όπου στο τέλος το παιδί παύει να σκέφτεται, δεν μαθαίνει να κάνει εργασίες και να αυτενεργεί. Με ένα και μοναδικό βιβλίο και κλειστή τη βιβλιοθήκη, δεν είναι δυνατόν να προάγεται η έρευνα, δεν είναι δυνατόν να βρίσκονται λύσεις. Η νοοτροπία ήταν πάντα “τέλειωνε όπως-όπως τώρα, να σε διορίσει ο βουλευτής στο δημόσιο”. Με τον Αρσένη ξεκινήσαμε ένα πρόγραμμα όπου κάθε σχολείο θα είχε τη βιβλιοθήκη του. Εκεί τον πολέμησαν άσχημα τα συνδικαλιστικά κατεστημένα. Αποτέλεσμα ήταν να γίνουν τελικά βιβλιοθήκες, σε πείσμα όλων, με τη βοήθεια των δασκάλων και καθηγητών που αποτέλεσαν εξαίρεση στο σύστημα που υπάρχει. Η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών είναι μακριά από αυτούς που γνωρίσαμε στα χρόνια της αθωότητας, τότε δηλαδή που ο εκπαιδευτικός αγωνιζόταν για τη γλώσσα, για την πατρίδα και για την ειρήνη στον κόσμο. Αυτή η κατηγορία έπαψε να υπάρχει στις μέρες μας. Φτιάξαμε την κοινωνία της ελάχιστης προσπάθειας. Αν θελήσει κάποιος να αλλάξει τις ασκήσεις των μαθηματικών, θα γίνει χαμός. Έμαθαν όλοι να λύνουν τις συγκεκριμένες ασκήσεις του συγκεκριμένου βιβλίου. Και ένα όραμα το οποίο ενστερνίζεται ολόκληρη η “οικογένειά μας” εδώ μέσα, είναι ότι κάποτε πρέπει να λειτουργήσουν οι βιβλιοθήκες, να υπάρχουν σε όλα τα σχολεία, να είναι ενημερωμένες, στελεχωμένες με ειδικό προσωπικό και ταυτόχρονα να ανοίξουν στις τοπικές κοινωνίες, ως δανειστικές σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση. Μόλις έγραψα ένα βιβλίο που λέγεται 10.000 συγγραφείς στις φυλακές και αναφέρομαι στα βιβλία που είναι φυλακισμένα σε 767 βιβλιοθήκες μαζί με σπασμένα θρανία και παλιάς τεχνολογίας υπολογιστές, λόγω της συνένωσης των σχολείων. Ουδείς ενδιαφέρεται. Μετά τον Αρσένη ήρθε ο Ευθυμίου στο Υπουργείο Παιδείας, εξήγγειλε 1000 βιβλιοθήκες, δεν έκανε καμία, δεν εμπλούτισε καμία. Και κατήργησε το πολλαπλό επιλεγόμενο βιβλίο που είχε κάνει ο Αρσένης. Γυρίσαμε πάλι στην ελάχιστη προσπάθεια. Ήρθε ο Κωστάκης Καραμανλής, μόνο λόγια. Ήρθε ο Γιωργάκης Παπανδρέου, ο οποίος έκανε μια σύσκεψη μυστική με δύο Αμερικάνους ειδικούς και δήλωσε ότι η Ελλάδα είναι δεκαετίες μπροστά στην ηλεκτρονική πληροφόρηση. Κούνια που τον κούναγε! Δεν έχει πάει ο ίδιος σε ελληνικό σχολείο και δεν κάλεσε ποτέ ούτε έναν Έλληνα παιδαγωγό, έστω έναν μάχιμο να συνεργαστεί μαζί του. Τι να κουβεντιάσεις με αυτούς τους ανθρώπους;».
Πέρασε μισός αιώνας και οι τίτλοι του οίκου Gutenberg έφτασαν τους 5.000. Όμως ο Γιώργος Δαρδανός και οι συνεργάτες του νιώθουν σαν να ξεκινούν κάθε μέρα από την αρχή, με οράματα, στόχους, τόλμη, δουλειά και αισιοδοξία σε μια χώρα που όλα αυτά τα χρόνια πέρασε κι όπως φαίνεται έχει να περάσει πολλά ακόμα.