Ακόμα και για όσους από εμάς έχουν πάρει μια γεύση από την αιχμή της πρωτοπορίας του θεάτρου και του χορού στην Ευρώπη, η αντίστοιχες σκηνές τον Ηνωμένων Πολιτειών παραμένουν σε μεγάλο βαθμό terra incognita: σπάνια και σποραδικά εμφανίζονται τέτοιες παραστάσεις στη Γηραιά Ήπειρο, και μόνο όσοι έχουν τη δυνατότητα να ταξιδέψουν επί τόπου – κι ως επί το πλείστον στη Νέα Υόρκη – έχουν τη δυνατότητα να πάρουν μια πιο ουσιαστική γεύση. Γι αυτό και το αφιέρωμα Made in USA της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση αποτελεί ακριβό και ουσιαστικό δώρο: γιατί μας επιτρέπει να σχηματίσουμε άποψη για ό,τι πιο καινούριο συμβαίνει σε αυτή τη συναρπαστική και άγνωστη περιοχή των νέων καλλιτεχνικών πράξεων που γεννιούνται στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Η καλλιτεχνική διευθύντρια θεάτρου και χορού της Στέγης Κάτια Αρφαρά, είχε την καλοσύνη να μας βοηθήσει να πλοηγηθούμε σε αυτά τα σκοτεινά και άγνωστα νερά.
Ποιος είναι ο κοινός άξονας πίσω από τις παραστάσεις που θα δούμε στο Made in USA; Πρόκειται για καλλιτέχνες που αρχίζουν να δημιουργούν μετά το Wooster Group. Τους αποκαλώ post-Wooster generation! Δηλαδή τέλη δεκαετίας του ’90. Προφανώς το Wooster Group παραμένει ενεργό, αλλά μιλάμε για την επόμενη γενιά. Αυτοί που έρχονται μετά κι από τους Builders Association, τη μεγάλη ομάδα της Marianne Weems που κι αυτή προέκυψε από τους κόλπους του Wooster Group, κι οι ηλικίες τους είναι 30κάτι με 40κάτι. Ο βετεράνος είναι ο Daniel Fish, αλλά αυτός άρχισε να κάνει περισσότερο πειραματικό θέατρο πιο πρόσφατα, άρα συγκαταλέγεται κι αυτός στους νέους. Είναι καλλιτέχνες που πειραματίζονται ακόμα πιο ριζοσπαστικά με τη φόρμα, με νέα μέσα, με τη χρήση του βίντεο, τις νέες τεχνολογίες, και με ένα σύγχρονο χορογραφικό λεξιλόγιο που δεν φοβάται να αναμείξει κώδικες από την ποπ κουλτούρα, αυτό που λέμε το hi and low. Κι από την άλλη, είναι όλοι δημιουργοί που δραστηριοποιούνται στο off off Broadway και δημιουργούν κυρίως στα φεστιβάλ της Νέας Υόρκης, όπως το Under the Radar και το American Realness. Κάποιοι από αυτούς δεν ζουν στη Νέα Υόρκη, όπως η Heather Kravas που είναι στο Σιάτλ κι η Michelle Ellsworth που διδάσκει στο Κολοράντο.
Υπάρχει κάτι κοινό στις παραστάσεις; Δεν υπάρχει μία κοινή τάση. Είναι μια συγκέντρωση πολλών ομάδων που γίνεται για πρώτη φορά εκτός Αμερικής σε αυτή την έκταση. Κάποιοι παίρνουν κλασικά κείμενα και πειραματίζονται με νέες τεχνολογίες, όπως ο Daniel Fish που δουλεύει πάνω στις Τρεις Αδελφές του Τσέχωφ, ή η Annie Dorsen που δουλεύει με αλγόριθμους πάνω στον Άμλετ, ή η Michelle Ellsworth που δουλεύει πάνω στην Ορέστεια του Αισχύλου κλείνοντας το μάτι και σε κλασικές χορογραφίες της Μάρθα Γκράχαμ. Κι από την άλλη έχεις καλλιτέχνες που δουλεύουν πολύ πάνω σε θέματα φύλου και ταυτότητας κι ασκούν κριτική στους θεσμούς, όπως είναι ο Miguel Gutierrez κι ο Trajal Harrell, αλλά κι ένα καλλιτέχνη που είναι ταυτόχρονα και συγγραφέας εκτός από σκηνοθέτης, τον Richard Maxwell που σίγουρα είναι ένα όνομα-κλειδί αυτού του αφιερώματος, με ένα νεώτερο κι ένα παλαιότερο έργο του. Ένας άλλος άξονας είναι κάποιοι καλλιτέχνες που δουλεύουν πολύ με τη συμμετοχική τέχνη, δηλαδή το πώς να εμπλέξουν ενεργά είτε τους θεατές μαζί τους ερμηνευτές, όπως κάνει η Faye Driscoll, ή όπως οι 600 HIGHWAYMEN που δουλεύουν με μη επαγγελματίες και προσπαθούν κάθε φορά να εντάξουν τα έργα τους στην πόλη όπου παρουσιάζονται, γέρνοντας ανθρώπους άγνωστους μεταξύ τους για μια ώρα πάνω στη σκηνή.
Από τα λίγα που έχω δει, έχω την αίσθηση πως πρόκειται για ένα τελείως άλλο κόσμο από αυτό που γνωρίζουμε από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές σκηνές, από την ευρωπαϊκή πρωτοπορία. Άλλες τάσεις κι άλλες αποχρώσεις. Νομίζω πως στην Ευρώπη δεν έχουμε φτάσει ακόμα σε τόσο υψηλό επίπεδο πειραματισμού – με λίγες εξαιρέσεις, βέβαια, καλλιτεχνών που κινούνται ακόμα σε πιο περιθωριακές σκηνές, αλλά δεν κυκλοφορούν στα φεστιβάλ. Στην Αμερική η πολύ τολμηρή χρήση των νέων τεχνολογιών έχει εισχωρήσει και στα διεθνή φεστιβάλ τους. Δεν είναι στο περιθώριο. Η Annie Dorsen, ας πούμε, δουλεύει με το B.A.M. Νομίζω λοιπόν πως έχουν μεγαλύτερη εξοικείωση και περισσότερα κέντρα πειραματισμού. Στην Michelle Ellsworth, στο πανεπιστήμιό της στο Κολοράντο της παρέχουν τη δυνατότητα να πειραματιστεί. Είναι δηλαδή και το ζήτημα του ποιοι χώροι υπάρχουν όπου να μπορούμε να πειραματιστούμε στην Ευρώπη. Επίσης, αυτοί οι Αμερικανοί καλλιτέχνες δεν είναι σε αυτό το σύστημα παραγωγής που κυριαρχεί στην Ευρώπη, όπου πρέπει να παρουσιάσεις μια παραγωγή κάθε χρόνο. Μπορεί η Michelle Ellsworth να δουλεύει πάρα πολύ καιρό πάνω σε κάτι, και μετά να επανέλθει και να το ξαναδουλέψει. Ο Daniel Fish ξεκίνησε να κάνει τις Τρεις Αδελφές το 2012 κι έκανε πρεμιέρα το 2015: όλοι παίρνουν περισσότερο χρόνο, θα έλεγα, όταν μιλάμε για την ανεξάρτητη πειραματική σκηνή και για καλλιτέχνες που δεν είναι τόσο γνωστοί όσο η Τρίσα Μπράουν ή ο Μπομπ Ουίλσον. Μιλάμε για άλλα επίπεδα κι άλλα μεγέθη παραγωγών.
Κάτι άλλο που έχετε ξεχωρίσει; Παρατήρησα μια απενοχοποιημένη σχέση με διάφορα θέματα που παραμένουν ταμπού στην Ευρώπη, όπως το θέμα του σεξ και του φύλου, της queer culture, που ακόμα εδώ στις παραστατικές τέχνες – δεν μιλάω για τα εικαστικά – ακόμα έχουμε ζητήματα στο πώς τα φέρνουμε πάνω στη σκηνή, και στο πώς μιλάμε γι αυτά. Ο Gutierrez παίρνει θέση, είναι ακτιβιστής της queer σκηνής στο Μπρούκλιν εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Από την άλλη επειδή άρχισε να γίνεται ιδιαίτερα επιτυχημένος, αποφάσισε να κάνει ένα break και για ένα χρόνο να σταματήσει να παράγει οποιοδήποτε νέο έργο. Είπε: θέλω να φύγω για λίγο από αυτό το σύστημα, γιατί νιώθω ότι χάνω τον εαυτό μου. Και να μην ξεχνάμε ότι αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα: δεν υπάρχει στην Αμερική σύστημα χορηγιών, δεν υπάρχουν κρατικές επιχορηγήσεις, όλα αυτά τα έργα βγαίνουν πάρα πολύ δύσκολα. Από σπόνσορες, από πανεπιστήμια, από Ευρωπαίους συμπαραγωγούς… Είναι πολύ πιο δύσκολη η στήριξη της πειραματικής σκηνής στην Αμερική από ότι στην Ευρώπη.
Σε ένα κοινό όπως το δικό μας που είναι αμύητο σε αυτό τον συγκεκριμένο καλλιτεχνικό κόσμο, τι θα μπορούσαμε να του πούμε για να το βοηθήσουμε, πώς να τον προσεγγίσει; Θα έλεγα με ανοιχτό μυαλό και με περιέργεια! Οι παραστάσεις είναι επιλεγμένες μία προς μία – ήταν πολύ δύσκολο να επιλέξω μόνο έντεκα παραγωγές από όλες όσες θα μπορούσαν να έρθουν. Κάθε καλλιτέχνης έχει το δικό του λεξιλόγιο, και κάθε φορά που θα έρθει κάποιος στη Στέγη θα ανακαλύψει έναν άλλο κόσμο. Κάποιοι ίσως να ενδιαφέρονται περισσότερο για το χορό, κάποιοι άλλοι για το πώς προσεγγίζουν τα κλασικά κείμενα, αλλά το σίγουρο είναι ότι σε καμία από αυτές τις παραστάσεις δεν θα βρουν συμβατικές προσεγγίσεις, κι ίσως να δουν πράγματα κι ιδιώματα με τα οποία δεν έχουν καμία εξοικείωση. Αυτή όμως είναι και η γοητεία: να ανακαλύψουμε κάτι που μας είναι τελείως άγνωστο, κι όμως βρίσκεται εκεί στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού εδώ και πολλά χρόνια.
Δηλαδή; Δεν μιλάμε για μια γενιά που ξεκίνησε χτες, ο Maxwell κι ο Gutierrez ξεκίνησαν στα τέλη του ’90. Αλλά είναι ωραίο να ανακαλύψουμε αυτή την άλλη Αμερική, την Αμερική που δεν είναι αυτή των μεγάλων ονομάτων και των μεγάλων παραγωγών που γνωρίζουμε στην Ελλάδα, ούτε με τα ονόματα που ξέρουμε από τον κινηματογράφο, αλλά είναι η συνέχεια της πειραματικής σκηνής που γεννήθηκε στην Αμερική το 50 και το 60. Αυτή η γενιά συνεχίζει αυτό που ξεκίνησε το Living Theatre, ο Richard Foreman κι ο Richard Schechner και το συνεχίζει ακόμα το Wooster Group. Αυτές τις αναζητήσεις και τους πειραματισμούς συνεχίζουν, και βέβαια από τότε έλεγαν στο Living Theatre πως είναι αναρχικοί και ειρηνιστές, κι όποιος έχει δει το Dionysus in ’69 του Schechner και του Ντε Πάλμα θα θυμάται στιγμές όπου οι θεατές μαζί με τους ερμηνευτές ανέβαιναν στη σκηνή, έβγαιναν στο δρόμο, ακόμα και καταστάσεις που ξέφευγαν από τον έλεγχο όταν ανέβασαν τις Βάκχες το ’68… Όλα αυτά έρχονται να συνεχίσουν και να ενταχτούν σε νέες ανάγκες, αλλά πάντα με την ίδια αμεσότητα, την ίδια ανεπιτήδευτη έκφραση κι ανάγκη να μιλήσουν γι αυτό που συμβαίνει τώρα. Κι αυτό ίσως σήμερα, μετά τα αποτελέσματα των εκλογών στην Αμερική που δείχνουν σε πόσο βαθιά κρίση βρίσκεται η χώρα σε ότι αφορά θέματα δημοκρατίας κι ανθρωπιστικών ιδεωδών, να έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον: να δει κανείς τελικά τι συμβαίνει πίσω από τα media, τι συμβαίνει πίσω από την τηλεόραση και τις μεγάλες χολιγουντιανές παραγωγές.
