Τεράστιας σημασίας θεατρική ομάδα οι Forced Entertainment. Χωρίς αυτούς πιθανώς να μην υπήρχε καν αυτό που σήμερα ονομάζουμε ευρέως devised theatre. Εκπληκτικό επίσης το εγχείρημα που παρουσιάζουν αυτές τις μέρες στο Φεστιβάλ Αθηνών: και τα 36 έργα του Σαίξπηρ, όλα δηλαδή, το καθένα σε μια παράσταση κάτω της μίας ώρας, όπου ένας ηθοποιός αφηγείται και παριστάνει ένα έργο του Βάρδου πάνω σε ένα τραπέζι, με τη βοήθεια αντικειμένων οικιακής χρήσης.
Με την ευκαιρία αυτή, η Popaganda μίλησε με το ιδρυτικό μέλος και ηγέτη αυτής της απίστευτης ομάδας, που παραμένει σταθερή, αποτελούμενη από τους ίδιους έξι ανθρώπους, εδώ και 33 χρόνια, τον Tim Etchells.
Ας μιλήσουμε λίγο για το The Complete Works. Πώς προέκυψε αυτή η ιδέα; Προέρχεται από την παλιά μας ιδέα να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να δημιουργούμε εικόνες και να κάνουμε τα πράγματα να συμβαίνουν πάνω στη σκηνή. Είχαμε αυτή την παιγνιώδη ιδέα να χρησιμοποιήσουμε την επιφάνεια του τραπεζιού ως σκηνή καθημερινά είδη οικιακής χρήσης για τους χαρακτήρες των έργων.
Πώς συμπυκνώνεται ένα ολόκληρο έργο σε 45-55 λεπτά; Επικεντρωνόμαστε στην αφήγηση και στην πλοκή, το μηχανισμό της ιστορίας, έτσι ώστε να μείνει το απόσταγμα η δραματική δομή του έργου.
Ο Σαίξπηρ, για εσάς τους Άγγλους είναι η παράδοσή σας. Πόσο αποδεκτό είναι στη χώρα σας να την πειράζει κανείς; Προφανώς διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Υπάρχουν υπέρμαχοι της παράδοσης που θέλουν να μην πειράζει ο κόσμος τα έργα ή να τα αντιμετωπίζει με έναν συγκεκριμένο, ιστορικό τρόπο. Υπάρχουν όμως κι άλλοι, όπως εμείς, που θεωρούν τα έργα περισσότερο ως ένα είδος περίστασης, μιας αφορμής που μας δίνει την ευκαιρία να κάνουμε κάτι, να εφεύρουμε κάτι. Και νομίζω πως και γι’ αυτό υπάρχει υποστήριξη, υπάρχουν άνθρωποι που νιώθουν άνετα με αυτό που κάνουμε με τα έργα. Άλλωστε αυτά έχουν επιβιώσει επί πολύ καιρό, μπορούν άνετα να επιβιώσουν κι από τις δικές μας παρεμβάσεις.
Οι Forced Entertainment υπάρχουν εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια. Πώς ήταν τα πράγματα όταν ξεκινήσατε στην Αγγλία, τόσο κοινωνικά όσο και θεατρικά; Θεατρικά, τα πράγματα ήταν πιο συντηρητικά. Οι προσεγγίσεις ήταν πιο παραδοσιακές. Εμείς προκαλέσαμε πολλά ερωτήματα σχετικά με το αν αυτό που κάναμε ήταν στ’ αλήθεια θέατρο, αν παίζαμε ή όχι, όλα αυτά τα ζητήματα που έχουν να κάνουν με τον ορισμό του θεάτρου. Νομίζω πως τώρα τα πράγματα έχουν αλλάξει, είναι πιο ανοιχτή η κατάσταση, είναι πιο αποδεκτό πως ο κόσμος θα κάνει και διαφορετικά πράγματα, πολλοί τρόποι που εφευρέθηκαν τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80 ως avant garde ή πειραματικό θέατρο τώρα καταλαμβάνουν μέρος του χώρου του mainstream. Αν σκεφτείτε τη χρήση των προβολών βίντεο, που ήταν κάτι που εμφανίστηκε σε πειραματικές διαδικασίες, τώρα αποτελεί συνηθισμένο κομμάτι πολλών mainstream παραγωγών. Με αυτή την έννοια, τα πράγματα έχουν αλλάξει προς το καλύτερο, είναι ανοιχτά σε μεγαλύτερο βαθμό.
Κοινωνικά; Κοινωνικά, φυσικά κι έχουν αλλάξει τα πράγματα, αν και κατά κάποιο τρόπο έχουμε σχεδόν επιστρέψει στην ίδια κατάσταση: έχουμε λιτότητα, μια κεντροδεξιά κυβέρνηση, έχουμε μια οικονομική διαίρεση της χώρας πολύ έντονη ανάμεσα στο Νότο και το Βορρά, και βρισκόμαστε σε κρίση σχετικά με το πού βρίσκεται η Βρετανία, πού βρίσκεται η Αγγλία. Κι επί πλέον τώρα έχουμε και κάποιους καινούριους παράγοντες, όπως το Brexit, που νομίζω πως είναι μια καταστροφή, αλλά και η προσφυγική κρίση, αν μπορούμε να την αποκαλέσουμε έτσι -γιατί στην ουσία είναι μια ευρωπαϊκή κρίση του πώς αντιμετωπίζονται οι μετανάστες – η άνοδος του εθνικισμού, η ξενοφοβία, είναι καταστάσεις που σχετίζονται πολύ με τις αρχές της δεκαετίας του 80, όταν ξεκινήσαμε. Από άλλες πλευρές τα πράγματα έχουν αλλάξει, όμως η λιτότητα είναι σαφέστατα ένα κοινό ανάμεσα στο τότε και το τώρα.
Ο τρόπος που αρχίσατε να κάνετε θέατρο στις αρχές της δεκαετίας του 80, θα έλεγα πως ήταν κάτι καινούριο για τότε. Με το πέρασμα των χρόνων, αυτό που κάνατε διαδόθηκε ευρέως, και τολμώ να πω πως έχει γίνει σχεδόν mainstream: πολλές ομάδες σε όλο τον κόσμο δουλεύουν έτσι. Πώς είναι να βλέπετε να κάνουν όλοι κάτι που όταν το κάνατε εσείς ήταν καινοφανές; Ξέρετε, έτσι είναι το πολιτιστικό γίγνεσθαι: καινοτομίες, τάσεις και ανακαλύψεις που προέρχονται από μια γενιά ή μια ομάδα καλλιτεχνών, ανακαλύπτονται, υιοθετούνται, εξαπλώνονται και αλλάζουν κι αναμειγνύονται με άλλα πράγματα από άλλους καλλιτέχνες, και απορρίπτονται ή επανανακαλύπτονται. Αυτός είναι ο τρόπος που λειτουργεί ο πολιτισμός. Είτε ατομικά, είτε ως ομάδα καλλιτεχνών, νομίζω πως αυτό που πρέπει να κάνεις είναι να επικεντρωθείς στη δουλειά σου, σε αυτό που προσπαθείς να κάνεις. Εγώ προσωπικά βλέπω μια επιφανειακή επιρροή από τη δική μας δουλειά σε άλλους καλλιτέχνες. Δεν βλέπω απαραιτήτως μια βαθιά επιρροή. Αντιθέτως, αισθάνομαι πως είμαστε σχεδόν μόνοι σε αυτό που κάνουμε. Υπάρχει μια συγκέντρωση, μια άγρια εμμονή σε αυτό που κάνουμε τον περισσότερο καιρό, που δεν τη βλέπω σε πολλούς άλλους για να είμαι ειλικρινής. Νομίζω λοιπόν πως υπάρχει μια επιφανειακή σύνδεση. Τακτικές αντιγράφονται και γίνονται μέρος μιας ευρύτερης γλώσσας. Όμως ο πυρήνας του τι ενδιαφέρει εμένα και την ομάδα, παραμένει σε μεγάλο βαθμό δική μας επικράτεια, δεν βλέπω κανέναν άλλο να περπατά σε αυτή.
Μιλώντας για την ομάδα: οι ίδιοι άνθρωποι παραμένετε μαζί εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια: μια συμβίωση που έχει κρατήσει περισσότερο από πολλούς γάμους. Πώς είναι να είστε μαζί τόσο πολύ και επί τόσο καιρό; Είναι πολύ δύσκολο και επίπονο να περνάς τόσο χρόνο με άλλους ανθρώπους επί ένα πολύ μακρό χρονικό διάστημα. Αρχίζετε να γνωρίζετε ο ένας τον άλλο υπερβολικά καλά, βασίζεται ο ένας στον άλλο με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, κι είναι δύσκολο να το δεχτείς, να εκτίθεται ο ένας στον άλλο τόσο. Είναι μια πολύ δύσκολη κατάσταση. Και βέβαια είμαστε όλοι πολύ διαφορετικοί και στη δουλειά διαφωνούμε και ωθεί ο ένας τον άλλο σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Δεν πρόκειται για κάποιο ουτοπικό ειδύλλιο, ούτε για έναν ήρεμο χώρο. Είναι ένας χώρος όπου πάντοτε αναζητούμε, αμφισβητούμε και διαφωνούμε. Αυτή είναι η αρνητική πλευρά. Φυσικά είναι και μια εκπληκτική πηγή, μια εκπληκτική πολιτική και ανθρώπινη πράξη συνεργασίας και διαρκούς δέσμευσης του ενός προς τον άλλο. Και νομίζω πως όλοι νιώθουμε πολύ έντονα, παρόλο που περιέγραψα τις δυσκολίες, πως η δουλειά που κάνουμε μαζί, λόγω όλης αυτής της δυστοπίας και της διαπραγμάτευσης, είναι πιο ισχυρή. Δεν θα συνεχίζαμε απλώς και μόνο για ιδεολογικούς λόγους, συνεχίζουμε γιατί αυτός ο τρόπος να δουλεύουμε μαζί, οικοδομώντας κλίμακες μέσα από συζήτηση και διαπραγμάτευση αλλά και έμπνευση, είναι και η πηγή της δύναμης της δουλειάς μας. Και υπό αυτή την έννοια νομίζω πως είμαστε πού τυχερή που έχουμε αυτή τη δουλειά κι αυτή τη διαρκή δέσμευση ο ένας προς τον άλλο και προς αυτή την ομάδα. Γιατί είναι αληθινά κάτι που δίνει τρομερή δύναμη στο έργο μας.
Τότε, στις αρχές της δεκαετίας του 80, υπήρξε ένα κύμα από σημαντικές θεατρικές ομάδες στην Αγγλία. Θα αναφέρω, εκτός από εσάς, τους Complicité του Simon Mc Burney και τους Cheek by Jowl του Declan Donnellan. Γνωριζόσασταν μεταξύ σας; Βλέπατε τον εαυτό σας ως μέρος ενός κινήματος; Ή απλώς συνέβη να κάνετε κάποια πράγματα περίπου ταυτόχρονα; Νομίζω πως απλώς συνέβη. Δεν γνωρίζω καθόλου τον Declan, ενώ έχω συναντήσει τον Simon μόνο μερικές φορές. Έχω κάποια αντίληψη του τι έχουν κάνει μέσα στα χρόνια, αλλά δεν έχω μεγάλη τριβή με τη δουλειά τους. Νομίζω πως υπήρξε μια εποχή που ένα πολιτικό θέατρο βασισμένο στα κείμενα είχε εξαντλήσει την εποχή του στη Μεγάλη Βρετανία κι είχε έρθει ο καιρός να αλλάξει κάτι, να σκεφτούμε τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο. Κι αυτό το ένιωθαν πολλοί άνθρωποι.
Τι άλλαξε τότε; Άρχισαν να πειραματίζονται αναζητώντας το δικό τους δρόμο ως αντίδραση στη θεατρική σκηνή εκείνης της εποχής αλλά και στους καιρούς που ζούσαμε τότε. Κάθε εποχή απαιτεί μια διαφορετική απόκριση. Η γλώσσα του θεάτρου μεταστρέφεται, όχι για φορμαλιστικούς λόγους, αλλά γιατί πρέπει να βρει τον τρόπο να απευθυνθεί στη συγκεκριμένη εμπειρία του δικού του κοινού. Αυτά τα πράγματα λοιπόν προκύπτουν ως αντίδραση στην εποχή περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Ήμασταν μέρος μιας σκηνής βέβαια, αυτής που στο Ηνωμένο Βασίλειο ονομάζουμε ζωντανή τέχνη. Παίζαμε σε κάποια συγκεκριμένα φεστιβάλ, που ήταν αφιερωμένα σε ένα μείγμα καλλιτεχνών που προέρχονταν από τα όρια του θεάτρου, από την περφόρμανς, από τις παρυφές του χορού, άλλους που δούλευαν πάνω στο καμπαρέ ή τη stand-up comedy, και συχνά η δουλειά μας παρουσιαζόταν δίπλα σε αυτή καλλιτεχνών που προέρχονταν από διαφορετικά είδη. Άρχισαν να καταρρέουν τα όρια ανάμεσα στις παραστατικές τέχνες, η δική μας υπήρξε μια γενιά που άρχισε να ανακατεύει όλα αυτά τα πράγματα μαζί με διάφορους τρόπους και να αμφισβητεί τα όρια. Ένιωθα και ακόμα νιώθω, τόσο σε εθνική όσο και σε διεθνή βάση, πολύ πιο κοντά σε αυτό το είδος της πειραματικής σκηνής που ανακατεύει διαφορετικές περιοχές των παραστατικών τεχνών. Ενώ το κλασικό θέατρο βάζει στο κέντρο του το γραμμένο θεατρικό έργο, εμείς δεν έχουμε σχεδόν καμιά επαφή με αυτό. Έχουμε όμως διεθνώς πολλές επαφές με ανθρώπους που δουλεύουν στο χορό ή στην περφόρμανς, αλλά όχι με θεατρικούς συγγραφείς. Κι αυτό νομίζω πως είναι πολύ σημαντικό, πως ανήκουμε σε ένα είδος υβριδικής σκηνής.
Συνηθίζετε να δουλεύετε με ελάχιστα μέσα πάνω στη σκηνή. Αυτό είναι μια στρατηγική, μια συνειδητή απόφαση; Έχουμε δύο κατηγορίες παραστάσεων νομίζω. Κάποια με πολλά άτομα στη σκηνή, με πολύ θόρυβο, πολύ χάος και πολλά πράγματα. Συνήθως είναι μάλλον χειροποίητες, όχι και πολύ high-tech, ούτε κι ιδιαίτερα ακριβές. Μάλιστα αφήνουν μια αίσθηση από ρετάλια που αληθινά μου αρέσει. Κι ύστερα έχουμε τη δεύτερη κατηγορία, που είναι τα έργα που περιγράφετε, κι είναι πολύ πιο minimal, κάπως σπαρτιάτικα στην αισθητική τους. Τείνουμε να πιστέψουμε πως το σημαντικό για μας είναι η δουλειά των ερμηνευτών, η σχέση μεταξύ τους και με το κοινό, το είδος των σχέσεων κι η επινοητικότητα που συμβαίνει μέσα σε αυτές τις δομές. Δεν νομίζω πως χρειαζόμαστε πολλά πράγματα. Έχει να κάνει και με τον αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα αυτού που προτείνουμε επί σκηνής: είναι μια ομάδα ανθρώπων με κάποια πράγματα, κάποια αντικείμενα. Και θα κάνουν να συμβεί κάτι. Αυτό είναι αληθινά ενδιαφέρον για μένα, έχει μια δυναμική.
Γιατί; Δεν με ελκύει πολύ το να ξοδέψω πολλές χιλιάδες λίρες για να κατασκευάσω κάτι έτσι ώστε οι ερμηνευτές να νιώθουν πως είναι κάπου απομακρυσμένοι. Μου αρέσει η ιδέα πως δουλεύουν με καθημερινά υλικά. Κι αυτό είναι ιδιαίτερα ισχυρό στο The Complete works. Είναι κάτι που το κάνουμε πολύ κι ήταν μια πρωταρχική απόφαση το να φτιάξουμε μια εκδοχή του κάθε σαιξπηρικού έργου με οικιακά αντικείμενα να παριστάνουν τους χαρακτήρες, που κατά κάποιο τρόπο είναι κάτι γελοίο, κωμικό. Είναι αστείο να σκεφτείς πως ο Άμλετ είναι ένα μπουκάλι ξύδι ή πως ένας βασιλιάς είναι ένας τρίφτης τυριού ή ένα κουτί σπίρτα. Μοιάζει κάπως ασεβές και παιγνιώδες. Είναι σαν μια παρωδία αυτών των σπουδαίων έργων. Το ενδιαφέρον όμως για μας είναι ακριβώς αυτή η γελοία προϋπόθεση: αυτό που συμβαίνει τότε είναι αληθινά θεατρικό και σε καθένα από τα έργα το θέατρο συμβαίνει αληθινά πάνω σε αυτή την επιφάνεια του τραπεζιού με αυτά τα αντικείμενα ως πρωταγωνιστές. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι ότι μέσα σε αυτή την ταπεινωτική και γελοία πρόταση κάτι αληθινά εξαιρετικό, κάτι μαγικό και υπερβατικό μπορεί να συμβεί. Αν αυτό δεν ήταν δυνατόν, τότε δεν θα κάναμε αυτό το πρότζεκτ. Νομίζω πως πάντα το να επιλέγεις περιορισμένα μέσα, μικρό λεξιλόγιο, ένα παράλογο περιορισμό, αν δουλέψεις μέσα σε αυτό μπορείς να καταλήξεις σε κάτι που μπορεί αληθινά να επικοινωνηθεί, να ανοίξει μια πόρτα για το κοινό. Και νομίζω πως όλες αυτές οι μινιμαλιστικές παραστάσεις για τις οποίες μιλάμε κάνουν πράγματι αυτό.
Δηλαδή; Προσπαθούν να σε πάνε κάπου, ακόμα κι αν προκαλεί μια ματαίωση αυτή η lo-fi αισθητική τους. Για μένα είναι σημαντικό πως ισορροπούμε αυτή την κωμική παρόρμηση με κάτι πολύ σοβαρό. Και στο The Complete works. κάνουμε μια μετάφραση από τη γλώσσα του Σαίξπηρ με όλη της την εκπληκτική ποίηση και την φανταστική της έμμετρη γραφή στην καθομιλουμένη των απλών αγγλικών ιστοριών που είναι όμως πολύ φορτισμένη και δυναμική και τις κάνουμε να συμβούν με ένα τρόπο που είναι διαφορετικός από αυτόν με τον οποίο συμβαίνουν στο ίδιο το έργο. Βλέπει κανείς τα έργα με ένα νέο τρόπο μέσα από αυτό το πρότζεκτ. Νομίζω πως τα κάνει προσιτά στον κόσμο, κι αυτό είναι μεγάλη χαρά.