Ο Ρομέο Καστελούτσι συζητά όρθιος, περικυκλωμένος από τεχνικούς, στην Αίθουσα Εκδηλώσεων (παλαιότερα, Τελετών) του Εθνικού Θεάτρου, λίγο πριν την πρεμιέρα της εκδοχής του πάνω στον σαιξπηρικό «Ιούλιο Καίσαρα» στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Δεν είναι τυχαίο που η παράσταση έγινε sold out αμέσως. Είναι η τέταρτη φορά που φέρνει στην Αθήνα ένα από τα σκηνικά δοκίμιά του, που κατορθώνουν το φαινομενικά ανέφικτο: Να συνθέσουν, κάνοντας ποίηση, ωμές πτυχές της ανθρώπινης θνητότητας, με στιγμές της Φιλοσοφίας, της Ιστορίας, της θεατρικής γραφής και της Ιστορίας της Τέχνης. Το θέατρό του είναι κατά βάση οντολογικό, σκέφτομαι, για πολλοστή φορά όσο κατεβαίνουμε τη σκάλα του πρώτου θεωρείου για το βουερό μπαρ, όπου ηθοποιοί τρώνε, πίνουν καφέ και συζητάνε μεγαλόφωνα.
Δίπλα μας ένα κοριτσάκι τεσσάρων περίπου χρόνων παίζει σε ένα καναπεδάκι με τα κουκλάκια του. Όποτε φωνάζει «μαμά», ο Καστελούτσι στρέφει το κεφάλι και την κοιτάζει τρυφερά, λέγοντας στα ιταλικά «είναι κουρασμένη».
Ενώ συζητάμε καθισμένοι δίπλα από ένα θεόρατο παράθυρο με θέα την εξαθλίωση της οδού Κουμουνδούρου, παρατηρεί τον κόσμο που πηγαινοέρχεται στο μπαρ με ένταση, σαν κάτι να ψάχνει, σαν να προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τα άγνωστα πρόσωπα. Συχνά κοιτάζει έξω απ’ το παράθυρο, δείχνοντάς μου σοκαρισμένος το θέαμα των ναρκομανών που χτυπάνε τη δόση τους.
Αυτή που θα δείτε είναι η δεύτερη παράστασή μου πάνω στον «Ιούλιο Καίσαρα». Η πρώτη ήταν πριν από 18 χρόνια, η τωρινή είναι ένα μέρος από το έργο, είναι το hard core κομμάτι του, με άλλο μοντάζ.
Το Σκι προφανώς σημαίνει Στανισλάβσκι. Τον Στανισλάβσκι, που ήταν στην αρχική εκδοχή, τον κράτησα και σε αυτή την παράσταση, αφού μιλάμε και για την τέχνη του θεάτρου.
Το έργο του Σαίξπηρ ήταν το ιδανικό για να μιλήσω για τη ρητορική και τη δουλειά του ηθοποιού στο θέατρο, εστιάζοντας στον τρόπο που η ομιλία παράγεται. Ο «Ιούλιος Καίσαρας» είναι ένα ιστορικό δράμα, το context του είναι η ιστορία με Ι κεφαλαίο. Είναι το έργο με το μεγαλύτερο αριθμό ανδρικών χαρακτήρων. Έχει ελάχιστες γυναίκες. Το περιεχόμενο είναι η πολιτική, μιλά για την δύναμη που έχει ο λόγος, η ρητορική.
Ο Σαίξπηρ χρησιμοποιεί την ίδια ρητορική τεχνική με αυτή των Ρωμαίων. Το έργο του δεν αφορά όμως μονοδιάστατα τη ρητορική, αναφέρεται και στη ρητορική που συνδέεται με το κακό και στη ρητορική που συνδέεται με την ομορφιά. Οι ομιλίες του Μάρκου Αντώνιου, που αφορούν την εξουσία, είναι ακριβώς αυτό.
Μέσα από τους χαρακτήρες του Σαίξπηρ μιλάμε για τη φύση του ηθοποιού. Είναι ένα ταυτολογικο έργο, επομένως. Bλέπουμε ακόμα και με ενδοσκόπηση το πώς λειτουργεί ένας ηθοποιός παράγοντας το λόγο.
Η παράσταση δεν αποτελεί σχόλιο για την πολιτική συγκυρία. Δεν μπορώ να υποδείξω «αυτό είναι καλό, αυτό είναι κακό». Δεν είναι καθήκον μου να το κάνω.
Στη δουλειά μου δείχνω τα όρια του ανθρωπίνου σώματος. Γιατί; Δεν υπάρχει απάντηση. Είναι το πεπρωμένο του θεάτρου, όχι το δικό μου. Πάντα. Για μένα αυτό είναι κάτι που έχει καταβολές στο μεγάλο σχολείο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.
Ο «Ιούλιος Καίσαρας» είναι η μοναδική παράστασή μου με τόσο πολύ λόγο. Συνήθως ο λόγος απουσιάζει από τα έργα μου. Κάθε δουλειά είναι ένα πεδίο μάχης με ή χωρίς τη γλώσσα. Η γλώσσα είναι το μοναδικό εργαλείο που έχουμε, αλλά την ίδια στιγμή είναι κι εχθρός. Θέλω όμως να κρατήσω ζωντανή κι αυτή τη διάσταση, στην αμφισημία της γλώσσας και την προβληματική σχέση μας μαζί της, που πρέπει να παραμένει έτσι. Το θέατρο είναι το καλύτερο μέρος για να εκφράσεις αυτή την σύγκρουση, τόσο ως ανθρώπινη ύπαρξη όσο και ως κοινότητα.
Ποιες άλλες συγκρούσεις εκφράζω στο έργο μου; Το γεγονός ότι έχουμε σώμα. Το γεγονός ότι έχουμε γεννηθεί, το γεγονός ότι έχουμε ένα σώμα που έχει γεννηθεί να ζήσει σε αυτό τον κόσμο τώρα, εδώ. Είμαστε φαινόμενα μέσα σε ένα άλλο φαινόμενο.
Η ζωή είναι ένα θαύμα, αλλά συγχρόνως είναι ένα ατύχημα. Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική τραγωδία, είναι ένα λάθος. Αλλά είναι ένα όμορφο λάθος.
Δεν μπορώ να εξηγήσω εγώ πού είμαι ή ποιος είμαι. Βρίσκομαι σε τυφλό σημείο. Δεν μπορώ να απαντήσω ή να εξηγήσω ποιος είναι ο πυρήνας της δουλειάς μου. Φυσικά υπάρχουν διαφορετικές στρατηγικές που ακολουθώ σε κάθε παραγωγή.
Έχω ένα σημειωματάριο και κρατάω διαρκώς σημειώσεις. Με εμπνέουν τα φαινόμενα που με περιβάλλουν. Όταν περπατώ στο δρόμο συχνά ακούω λέξεις από ανώνυμους ανθρώπους που μερικές φορές με εκπλήσσουν.
Τι ακριβώς με εμπνέει; Οι άνθρωποι στο δρόμο. Φάτσες. Συμπεριφορές. Χειρονομίες. Πράγματα βασικά, απολύτως στοχειώδη, παρόλες τις αναφορές μου στην Ιστορία της Τέχνης και στη Φιλοσοφία, οι οποίες όμως δεν έχουν την δύναμη της αληθινής ζωής. Κλέβω διαρκώς απ’ τη ζωή σαν βαμπίρ.
Η τέχνη μου δεν με βοηθά να κατανοήσω αυτό το λάθος. Η τέχνη δεν εξηγεί τίποτα. Μπορείς να νιώσεις την τέχνη με τη νόηση, την καρδιά, το σώμα, χωρίς τη γλώσσα. Μπορείς να κάνεις ένα άλμα. Η τέχνη πρώτα απ’ όλα είναι μια εμπειρία. Ένας σκοτεινός καθρέφτης που αντανακλά τον θεατή. Είναι αλλόκοτο να συνειδητοποιείς ότι το έργο κοιτάζει εσένα που είσαι το κοινό.
Ετοιμάζοντας μια νέα δουλειά δεν νιώθω ποτέ σιγουριά ή ασφάλεια. Το αντίθετο. Τίποτα δεν είναι διασφαλισμένο. Είμαι πάντα τρομοκρατημένος. Δεν έχω μέθοδο. Η μέθοδος είναι πρόβλημα. Η συνήθεια, η μανιέρα είναι πρόβλημα. Σκοτώνει πολλούς καλλιτέχνες. Η μανιέρα είναι σαν την ύπνωση. Κάποια στιγμή ανακαλύπτεις ότι έχεις γίνει ο χειρότερος εχθρός του εαυτού σου. Είναι επικίνδυνο.
Προφανώς, έχω εμμονές στη δουλειά μου. Μου λένε κάτι που και ο ίδιος συνειδητοποιώ: ότι χρησιμοποιώ πολύ συχνά τον κύκλο. Ή το ψυχρό λευκό. Ή ένα άλογο ή μία γυμνή γυναίκα. Αυτά τα τέσσερα συστατικά. Δεν ξέρω το λόγο. Ίσως είναι ψυχολογικό.
Το θέατρο δεν είναι μια θεραπευτική διαδικασία. Είναι το αντίθετο. Είναι δηλητήριο. Το θέατρο, η τέχνη, η αισθητική πρέπει να είναι μια σταγόνα δηλητήριο. Όπως ξέρετε το δηλητήριο την ίδια στιγμή είναι και φάρμακο.
Δεν μπορούμε να επινοήσουμε εικόνες, παρά μόνο ατέλειωτους συνδυασμούς τους. Το μονταζ μπορεί να είναι μια τεχνική χωρίς τέλος.
Οι εικόνες των παραστάσεών μου δεν μου ανήκουν, δεν είναι προσωπικές, ανήκουν σε όλους. Μια εικόνα λειτουργεί όταν μπορεί να αγγίξει τους πάντες. Οι εικόνες ενυπάρχουν μέσα μας από την αρχή.
Η δολοφονία στο Λονδίνο, το αιματοκύλισμα στο Ορλάντο, οι πνιγνοί των προσφύγων στη Μεσόγειο είναι η αληθινή φρίκη. Είμαστε περικυκλωμένοι από τη βία. Η βία υπάρχει όμως από το ξεκίνημα της ανθρώπινης ιστορίας. Η αδικία ανήκει σε αυτό τον κόσμο. Πρέπει να πολεμήσουμε ενάντια στη βία, παρόλο που είναι το πεπρωμένο μας. Το ανθρώπινο πεπρωμένο είναι ένα ποτάμι βίας και αίματος.
Το θέατρο είναι το μοναδικό μέρος στο οποίο η βία είναι απαραίτητη. Είναι ένα είδος ομοιοπαθητικής, προκειμένου να απελευθερωθεί ο κόσμος από την αληθινή βία. Το θέατρο είναι ένα εργαστήριο βίας, και με τον τρόπο αυτό απολύτως εναντίον της αληθινής βίας.
Το θέατρο είναι ισχυρό αντιβιοτικό, η πιο ριζική και σοκαριστική τέχνη, αλλά δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Μόνο τη συνείδηση του ανθρώπου αλλάζει. Αυτό είναι η αρχή της πολιτικής. Ο βαθύς πυρήνας της πολιτικής βρίσκεται πριν την δράση. Πρόκειται για ακόμη ένα μάθημα που πήρα από την αρχαία τραγωδία.
Το θεάτρο είναι η πιο επικίνδυνη τέχνη, μεταξύ των άλλων καλλιτεχνικών γλωσσών, όπως η μουσική, η ζωγραφική, ο χορός, και είναι και η πιο ισχυρή γλώσσα. Ο λόγος είναι ότι βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα. Μοιάζει πολύ στην αληθινή ζωή αφού μοιραζόμαστε χώρο και χρόνο, τη μοναδική διάσταση που γνωρίζουμε. Ο χρόνος είναι θεμελιώδης στο θέατρο.
Υπάρχουν άνθρωποι που θεωρούν ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει άμεσα την πραγματικότητα. Εγώ δεν το πιστεύω. Δεν είναι χρέος του θεάτρου να αλλάξει τον κόσμο. Το να κάνεις τέχνη στο δρόμο πιστεύοντας ότι θα τον αλλάξεις είναι μια ψευδαίσθηση.
Το θέατρο μπορεί να δημιουργεί τη συνείδηση σε κάποιον ότι είναι μέλος μιας κοινότητας και είναι υπεύθυνος για την ματιά του, τον τρόπο θεώρησης που υϊοθετεί. Αυτή είναι η ρίζα οποιασδήποτε πολιτικής τέχνης, με αόρατο τρόπο είναι η ρίζα της πολιτικής.
Βλέπω τι συμβαίνει στους δρόμους σας. Είναι επώδυνο, είναι θλιβερό να βλέπεις τέτοια εξαθλίωση. Ειδικά εδώ. Για μένα τα πάντα γεννήθηκαν εδώ, η ταυτότητά μου μπορώ να πω ότι η Ελλάδα, είναι η χώρα όπου γεννήθηκα.
Από την αρχαία ελληνική διανόηση αισθάνομαι τεράστια συγγένεια με τον σοφιστή Γοργία. Από τους τραγικούς, ο Αισχύλος είναι πρώτος, μετά ακολουθούν οι άλλοι.
Δεν αναρωτιέμαι ποιος είναι υπεύθυνος για αυτή την κατάσταση, για την κρίση που σας βασανίζει. Είναι πολλές οι πιθανές απαντήσεις αλλά δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω τα πάντα. Είναι πολλοί οι υπεύθυνοι, συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων πολιτών. Στην Ιταλία ισχύει ακριβώς το ίδιο, παρόλο που είναι διαφορετική η κατάσταση.
Ως άτομο είμαι αισιόδοξος. Αλλά η δυτική τέχνη βασίζεται σε ένα ανθρωπολογικό πεσσιμισμό. Δείτε την ελληνική τραγωδία! Ακόμη και η αττική κωμωδία είναι ακόμα πιο απαισιόδοξη. Ο Σαίξπηρ είναι απόλυτα πεσιμιστής. Η ιστορία του θεάτρου είναι ένας ατέλειωτος πεσιμισμός.
Στη ζωή απεχθάνομαι τον θρήνο, τη μουρμούρα, την γκρίνια. Την θρηνολογία που συνοδέεται από απραξία. Προτιμώ να σιωπώ και να πράττω, από το να κλαίω. Πρέπει να κλαις μόνο στο θεάτρο, στο σινεμά και στο μουσείο. Όχι στην πραγματικότητα.
Έχω ανάγκη να ζω στο βουνό, στην απομόνωση, στο σκοτάδι. Δυστυχώς μένω πλέον ελάχιστες μέρες στο σπίτι μου, γιατί ταξιδεύω ασταμάτητα. Δεν μου αρέσει πια το ταξίδι. Εχω κουραστεί. Παλαιότερα ήταν πολύ ευχάριστο. Τώρα πια έχει γίνει βαρύδι, δεν υπάρχει χρόνος για ξεκούραση.
Ελπίζω ότι δεν θα κάνω θέατρο μέχρι το τέλος. Θα ήθελα να ζω δίπλα σε ζώα. Αυτό είναι το όνειρό μου. Αγαπώ πολύ τα ζώα.
Η υστεροφημία είναι κάτι που δεν με απασχολεί καθόλου! Δεν είναι το ζήτημα μόνο ο Ρομέο Καστελούτσι. Φιλοδοξία μου είναι να κάνω καλές τεχνικά παραγωγές. Stop! Όταν ανοίγει η αυλαία η ευθύνη μου έχει τελειώσει. Η ευθύνη μεταβιβάζεται στους θεατές, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την πράξη της παρακολούθησης. Οι θεατές δεν είναι αθώοι, ειδικά σήμερα.
Ως άνθρωπος πίσω από τη δουλειά μου είμαι πολύ μπανάλ. Είμαι ένας άνδρας από το πλήθος. Είμαι ένας από τους πολλούς.
Δεν πιστεύω ότι ο καλλιτέχνης ξέρει την αλήθεια. Είναι γελοίο να θεωρείς τον καλλιτέχνη ως κάποιον που αγγίζει την αλήθεια. Είναι ηλιθιότητα!