Δεν μπορείς να κάνεις απολογισμό δεκαετίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα χωρίς να μιλήσεις για το σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου, για αυτό το τόσο θεμελιώδες και συνάμα βαθιά ρηξικέλευθο δικαίωμα του ανθρώπου να εκφράζει και να βιώνει τη σεξουαλικότητα και το φύλο του, όπως θέλει, χωρίς να περιορίζεται, να απολογείται ή να τιμωρείται από την κυριαρχία της ετεροκανονιστικής ταυτότητας ως άτεγκτου μηχανισμού επιτήρησης και πειθάρχησης.
Οι όροι της ύπαρξης μας, ο τρόπος που αναγνωριζόμαστε ως υποκείμενα και η αξία που προσλαμβάνει η ζωή μας διαπερνώνται από έμφυλες και σεξουαλικές σημάνσεις. Αν, λοιπόν, η διεκδίκηση σε αυτό τον τομέα για πολλά χρόνια έμοιαζε με το λαβύρινθο του Ιζό, όπου παρά την κίνηση επιστρέφεις πάντα στο ίδιο σημείο, τη δεκαετία που αποχαιρετάμε και δη στο δεύτερο μισό της άλλαξε συθέμελα. Μέσα από ισχυρές ταλαντώσεις, πικρές ματαιώσεις και πεισματικές επιμονές συντελέστηκε το πέρασμα στην κοινωνική ορατότητα.
Ο χρόνος που βάρυνε στη μνήμη μας σχηματίζοντας χαντάκια στα πρόσωπα μας, πύκνωσε και σίγουρα βρισκόμαστε από άποψη θεσμικών κατοχυρώσεων τουλάχιστον σε καλύτερες θέσεις. Μόνο που δεν είμαστε όλες και όλα εδώ.
Η καταστατική θεοκρατία και ο πολιτικός συντηρητισμός κράτησαν για δεκαετίες την ελληνική κοινωνία στάσιμη στις θλιβερές τελευταίες κατατάξεις ως προς τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, δημιουργώντας συνθήκες αποκλεισμού για χιλιάδες ανθρώπους που δεν υπάκουαν στο πρότυπο του έμφυλου δυισμού και της ετεροφυλοφιλίας. Ωστόσο, περισσότερο από ποτέ η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα σε συμμαχία με το φεμινισμό, εμπνεόμενη πρώτα και κύρια από τη δική της ανάγκη να κερδίσει χώρο και να άρει τις απαγορεύσεις και σε ανατροφοδότηση από τη διευρυνόμενη διεθνή απήχηση της queer theory, συγκρότησε και μαζικοποίησε αυτά τα χρόνια δομές και δίκτυα διεκδίκησης. Τα κατά τόπους Pride ως ημερολογιακό ορόσημο, δεν ήταν πια υπόθεση μόνο του πιο συνειδητοποιημένου και θαρραλέου κομματιού της κοινότητας. Πλημμύρισαν από κόσμο που ασφυκτιούσε στη σιωπή και διέσχισαν – έστω στιγμιαία – στις πατριαρχικές και ετεροκανονιστικές περιφράξεις των πόλεων.
Μετά από μακροχρόνιους αγώνες, λοιπόν, στο δρόμο και στα δικαστήρια πριν από τέσσερα χρόνια, στις 22 Δεκεμβρίου του 2015, το ελληνικό κοινοβούλιο προχώρησε σε μια πολύ καθυστερημένη διόρθωση της νομικής ασυμμετρίας, ψηφίζοντας την επέκταση του Συμφώνου Συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια. Παρότι αυτονόητη και επιβεβλημένη κίνηση – καθώς η Ελλάδα είχε ήδη καταδικαστεί στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για τη μη ένταξη των ομόφυλων ζευγαριών στο Σύμφωνο Συμβίωσης – ήταν μια στιγμή έντονης συγκινησιακής φόρτισης με αγκαλιές και βουρκωμένα μάτια, τόσο στη συγκέντρωση έξω από τη Βουλή, όσο και στον εξώστη.
Το συναίσθημα όλων εκείνων που θεωρούνταν «αντικανονικοί», «μιασματικοί» και «κατώτεροι» απεγκλωβίστηκε σ’ ένα κρεσέντο χαράς για τη δικαίωση μιας κοπιαστικής προσπάθειας, για έναν μουντό ορίζοντα που κάπως ξάνοιγε, για τα ζευγάρια που δεν πρόλαβαν και αναγκάστηκαν να ζήσουν μέσα στην ανυποληψία.
Κάμποσο καιρό αργότερα, τον Οκτώβρη του 2017 επιλύθηκε με ειδική ρύθμιση η νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, βάζοντας φρένο στη γραφειοκρατική ταλαιπωρία, τον εμπαιγμό και την τρανσφοβία που βίωναν τα τρανς άτομα με αποτέλεσμα ορισμένες πολύ απλές καθημερινές πράξεις να γίνονται ακατόρθωτες. Πρόκειται για αλλαγές που είχαν το χαρακτήρα τομής, καθώς αφενός διευκολύνουν την καθημερινότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ υποκειμένων, αφετέρου συνιστούν ένα σινιάλο ορισμένης αποδοχής από την πλευρά της Πολιτείας. Ωστόσο, μιλάμε για ορισμένη και όχι ολόπλευρη αποδοχή γιατί η θεσμική ισότητα σημαίνει δυνατότητα γάμου και απόκτησης παιδιών, δικαιώματα από τα οποία εξακολουθούν ακατανόητα να αποκλείονται τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Αυτά παραμένουν ενεργές εκκρεμότητες που οφείλει ένα δικαιικό σύστημα να διευθετήσει αν θέλει να είναι συμπεριληπτικό και να μην αναπαράγει διακρίσεις.
Οι νόμοι, όμως, παρότι ουσιώδεις, σημαντικοί και χρήσιμοι δεν επαρκούν για τη μεταστροφή των συνειδήσεων και το μετασχηματισμό των κοινωνιών. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία διαχέονται επιδρώντας σε όλο το φάσμα της ζωής. Είναι στατιστικά μεγέθη για βίαιες επιθέσεις, για αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης και αυτοκτονικού ιδεασμού σε ΛΟΑΤΚΙ+ έφηβους, για τη μειωμένη πρόσβαση των τρανς ατόμων στην αγορά εργασίας. Περισσότερο κι από αυτά η ομοφοβία και η τρανσφοβία είναι βίωμα, είναι η διαρκής και ενσώματη αίσθηση ότι δε χωράς, ότι κινδυνεύεις, ότι η αυτενέργεια σου μπορεί να τσαλαπατηθεί ανά πάσα στιγμή. Η αστική γεωγραφία κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι. Υλικοποιεί την εξουσία, προάγοντας συγκεκριμένες εκδοχές έμφυλης και σεξουαλικής έκφρασης που είναι σύμφυτες με το χριστιανικό εθνοπατριαρχικό ιδεώδες. Οι υπόλοιπες εκδοχές που δεν εφάπτονται στις νόρμες της θηλυκότητας και της αρρενωπότητας ή που αναστατώνουν την εγκατεστημένη σεμνοτυφία, αποβάλλονται και εξορίζονται μέσα από μια άτυπη αλλά πλήρως κανονικοποιημένη διττή διαδικασία αργής και γρήγορης βίας.
Τα ΛΟΑΤΚΙ+ υποκείμενα όταν απαρνιόνται τη ντουλάπα ως μήτρα καταπίεσης και διατρανώνουν την παρουσία τους στη δημόσια σφαίρα βρίσκονται υπό απειλή που μπορεί να περιλαμβάνει από τη βλεμματική υποτίμηση, το χλευασμό, την προσβολή και να φτάνει έως τη σωματική βία και την εξόντωση. Κάθε χρόνο διαπράττονται βίαιες επιθέσεις με κριτήριο το σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου, ορισμένες καταγράφονται κι άλλες όχι εξαιτίας της εύλογης καχυποψίας που υπάρχει απέναντι στις αρχές. Το χειρότερο ίσως είναι ότι ενίοτε οι «αρχές» είναι οι δράστες.
Η καταγγελία του Νίκου Σοφιανού για την ομοφοβική επίθεση που δέχτηκε μαζί με το σύντροφο του από άνδρες των ΜΑΤ στο τέλος του καλοκαιριού είναι χαρακτηριστική. Παράλληλα ο οργανωμένος φασισμός με εγγενείς τις ιδεολογίες του ρατσισμού, του σεξισμού, της ομοφοβίας και τις τρανσφοβίας αυξάνοντας τη δηλητηριώδη επιρροή του αυτή τη δεκαετία, επιτέλεσε μια λειτουργία προτυποποίησης για τον κοινωνικό εκφασισμό. Γαργάλησε τα πιο ταπεινά ένστικτα και απενοχοποίησε αποθέματα μίσους, τα οποία ξεβράστηκαν με μανιασμένη ορμή πάνω σε σώματα που, επειδή δεν ταίριαζαν με τα δικά τους, αξιολογήθηκαν ως «σώματα δίχως σημασία».
Γιατί αυτός ο απολογισμός δε μπορεί να μην εμπεριέχει το πένθος για τους ανθρώπους που φονεύτηκαν ή εξωθήθηκαν στο θάνατο. Στοιχειοθετώντας, λοιπόν, ένα ιδιότυπο μαρτυρολόγιο, αυτή η δεκαετία σημαδεύτηκε από εγκλήματα με ομοφοβικό – ρατσιστικό υπόβαθρο. Θα σταθώ μόνο σε ορισμένα από αυτά με μια χρονολογική σειρά, ξεκινώντας δηλαδή από τον αργό και βασανιστικό θάνατο του Βαγγέλη Γιακουμάκη.
Ο 22χρονος φοιτητής της Γαλακτοκομικής Σχολής Ιωαννίνων εξαφανίστηκε το Φλεβάρη του 2015 και εντοπίστηκε νεκρός έναν μήνα αργότερα. Αυτό που αποκαλύφθηκε ήταν το ζοφερό και μισανθρώπινο πλέγμα βασανιστηρίων που είχε υποστεί από συμφοιτητές τους με την ανοχή της διοίκησης της Σχολής και ισχυρές πολιτικές πλάτες. Ο Βαγγέλης Γιακουμάκης υπέφερε στα χέρια των «Κρητικών λεβέντων» συμφοιτητών τους, γιατί δεν ήταν αρκετά «λεβέντης», γιατί η έκφραση φύλου του δεν εκπλήρωνε το φαντασιακό της αρρενωπότητας. Κι αυτή, ακόμα κι αν δεν την τυποποιήσουν ποτέ ως τέτοια οι αρχές, ήταν πέραν κάθε αμφιβολίας μια δολοφονία. Δολοφονία ήταν και του Ζακ Κωστόπουλου στις 21 Σεπτεμβρίου του 2018.
Η οδός Γλάδστωνος αποτέλεσε τη σκηνογραφία ενός στυγερού ρατσιστικού εγκλήματος. Ο Ζακ Κωστόπουλος, αγαπημένος και από τους πιο ενεργούς ακτιβιστές του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος, της οροθετικότητας, του αντιφασισμού δολοφονήθηκε βάναυσα μέρα μεσημέρι στο κέντρο της Αθήνας από ιδιοκτήτες και αστυνομικούς μπροστά σε δεκάδες απαθείς πολίτες. Η απώλεια του Ζακ ταρακούνησε τις βεβαιότητες όλων μας, καθώς έδειξε με τον πλέον οδυνηρό τρόπο ότι οι ζωές των θηλυκοτήτων και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων δεν είναι προστατευμένες, ότι έχουμε να διανύσουμε πολύ δρόμο ακόμα για να μπορούμε να κυκλοφορούμε όλες ελεύθερες και ασφαλείς.
Και μπορώ να σου πω κι άλλα, για την αυτοκτονία του μικρού Νικόλα που δεχόταν καθημερινά μπουλινγκ στο σχολείο, για τα παιδιά που έδιωξαν οι γονείς τους και βρέθηκαν άστεγα γιατί στην Ελλάδα δεν υπάρχει ένα ΛΟΑΤΚΙ καταφύγιο, για τους ανθρώπους που μετανάστευσαν γιατί δεν άντεχαν να ζουν σ’ ένα παραπέτασμα απαξίωσης, για τις πληγές στα σώματα και τις ψυχές. Ο Δημήτρης Παπανικολάου σ’ ένα πρόσφατο κείμενο του, χαρακτήριζε τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα ως κοινότητα «τραύματος». Κι είχε δίκιο. Είναι μια κοινότητα τραύματος, μα και μια κοινότητα αγώνα που θέλει να ζήσει με πυξίδα την επιθυμία και όχι τον καταναγκασμό. Πορεύεται με την ευαλωτότητα της αλλά δεν αποσύρεται από το όνειρο της.
Νομίζω ότι μέσα από τους αγώνες του φεμινιστικού και ΛΟΑΤΚΙ κινήματος αυτή τη δεκαετία μάθαμε ότι το πολιτικό δεν αφορά μόνο στις κλασικές τυπολογίες της διαμαρτυρίας αλλά στον τρόπο που υπάρχουμε και ανήκουμε, ότι τα ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας δεν εμπεριέχουν μόνο ορισμένες ταυτότητες αλλά δυνητικά μας εμπεριέχουν όλες και όλους γιατί σχετίζονται με την ελευθερία του ατόμου και τη δημοκρατία των κοινωνιών, ότι το ουράνιο τόξο συγκρούεται με το μαύρο της βίας και του φασισμού και πρέπει να νικήσει για να μη γίνουν οι πόλεις μας δυστοπικές αποικίες.
Η κατακλείδα αυτού του απολογισμού στον Ζακ, που έφυγε βάρβαρα και θυσιαστικά αλλά άφησε πολύτιμα λεκτικά αποτυπώματα:
«Ίσως είναι λιγάκι νωρίς, έχουμε κάποιες μέρες ακόμα, αλλά βιάζομαι λίγο να αποχαιρετήσω. Δύσκολη χρονιά. Κι ας μην το έδειξα πάντα. Είναι στη λίστα των “to do” για τη νέα να δώσω στον εαυτό μου το δικαίωμα να έχω μεγαλύτερη ποικιλία απαντήσεων στο “τι κάνεις” από το “καλά”. Ως τώρα το έχω πάει μέχρι “καλούτσικα”. Μια χρονιά με εξαιρετικές στιγμές. Καλές αλλά και κακές. Ξέρεις, και οι κακές στιγμές μπορούν να είναι εξαιρετικές. Αρκεί να μπορείς να δεις πως υπάρχει ομορφιά και στα σκοτεινά μονοπάτια, στα σημάδια που σου άφησαν οι “μάχες”, απλά καλύτερα κρυμμένη. Υπάρχει ακόμα μεγαλύτερη στο να μπορείς να μαθαίνεις από αυτές, να επιμένεις – πολλές φορές βλακωδώς – να βλέπεις την θετική πλευρά σε όλα αναγνωρίζοντας όμως και τις αρνητικές. Φέτος, όταν έρθει το 3,2,1 θέλω να κλείσω χειροκροτώντας. Νομίζω πως δεν πρέπει να ξεχνάμε, ούτε να βλέπουμε ως κάτι κακό – αντιθέτως – και το χειροκρότημα το εσωτερικό, μαζί με αυτό προς του άλλους και τις άλλες, να δίνουμε και αυτό προς τον εαυτό και την εαυτή μας. Γιατί μπορεί να κάναμε λάθη, να είχαμε απώλειες, να χάσαμε, να αδικηθήκαμε και να αδικήσαμε, να πήραμε αλλά και να δώσαμε απογοητεύσεις και να μην πήγανε όλα όπως τα θέλαμε. Αλλά αν μέσα σε όλα αυτά, σε όλες τις δυσκολίες, καταφέραμε και να ζήσουμε, να χορέψουμε, να γελάσουμε, να κλάψουμε, να αγαπήσουμε και να αγαπηθούμε, να αφήσουμε καινούριους ανθρώπους να μπουν και να θυμόμαστε αυτούς κι αυτές που έφυγαν. Να πούμε ένα ευχαριστώ, συγνώμη, μπράβο, λυπάμαι εκεί που πρέπει. Να διεκδικήσουμε αλλά και να παραδωθούμε εκεί που χρειάζεται. Να σκληρύναμε ίσως λίγο αλλά να μείναμε και όσο χρειάζεται ευάλωτοι προκειμένου να παραμείνουμε άνθρωποι, ε, το αξίζουμε νομίζω.
Ή στο κάτω – κάτω, ένα χειροκρότημα που τη βγάλαμε και φέτος και που θα προσπαθήσουμε και του χρόνου καλύτερα.
“It’s time to dance and turn this dark into something”