«Tο θέατρο είναι ο καθρέπτης που βλέπουμε το πρόσωπο του κόσμου, αλλά εμείς πρέπει να δείξουμε πώς ο κόσμος θα αλλάξει». – Άντριαν Τζάκσον
Φανταστείτε να υπάρχει ένα είδος θεάτρου, στο οποίο παρουσιάζεται μια ιστορία που αφορά τα πραγματικά και άμεσα προβλήματα της πόλης, με θεατές ενεργούς- ηθοποιούς, που μπορούνε να σταματήσουνε τη δράση της σκηνής και να μπουν στη θέση των δραματικών προσώπων, προτείνοντας μια άλλη τροπή της ιστορίας, της πλοκής, της πραγματικότητας. Φανταστείτε η τέχνη να μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο ή να έχει επινοηθεί ένας τρόπος που ο κόσμος μέσα από αυτήν μπαίνει κάτω από το πρίσμα της αλλαγής, της αισιόδοξης εικόνας της χειραφέτησης της κοινωνίας.
«Φανταστείτε μια θεατρική παράσταση όπου εμείς οι καλλιτέχνες θα παρουσιάζαμε την άποψή μας για τον κόσμο στο πρώτο μισό και στο δεύτερο μισό το κοινό θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν καινούργιο κόσμο, θα μπορούσε να εφεύρει το δικό του μέλλον δοκιμάζοντας νέες επιλογές. Για μένα έτσι θα έπρεπε να είναι οι μάγοι · πρώτα να εκτελούν τα μαγικά τους για να μας μαγέψουν, μετά να μας διδάσκουν τα κόλπα τους. Έτσι θα έπρεπε να είναι και οι καλλιτέχνες: να είμαστε εμείς οι δημιουργοί και να διδάξουμε στο κοινό πώς να είναι και εκείνοι δημιουργοί, πώς να κάνουν τέχνη, έτσι ώστε να χρησιμοποιούμε την τέχνη όλοι μαζί». (Α. Boal)
Ε, λοιπόν αυτό το θέατρο υπάρχει. Ακολουθεί την αρχή «Ηθοποιοί και μη ηθοποιοί- είμαστε όλοι άνθρωποι, είμαστε όλοι καλλιτέχνες, είμαστε όλοι ηθοποιοί!», ονομάζεται θέατρο της αγοράς ή θέατρο φόρουμ ή Θέατρο των Καταπιεσμένων, όπως το ονόμασε ο εμπνευστής του Αουγκούστο Μποάλ το 1973, και που βασίζεται σε μια διαδικασία όπου το κοινό καλείται να ανέβει στη σκηνή και να προτείνει κάποιες λύσεις παίρνοντας τη θέση των ηθοποιών.
Ο Μποάλ εξηγεί την θεατρική αυτή διαδικασία: «Η παράσταση αρχίζει με μια σύντομη εξήγηση από τον/την Τζόκερ (τον επί σκηνής σκηνοθέτη) για την παράσταση και τις χρήσεις και τις λειτουργίες του θεάτρου του καταπιεσμένου. Στη συνέχεια, ακολουθούν ασκήσεις με τους ηθοποιούς και το κοινό σαν προθέρμανση αλλά και για την καθιέρωση ως ένα βαθμό της θεατρικής κοινότητας. Αρχίζει η παρουσίαση των σκηνών που έχουν προετοιμαστεί στο εργαστήριο με τα μέλη της ομάδας των ηθοποιών. Αυτό είναι το πρώτο μέρος της παράστασης. Στο δεύτερο μέρος ακολουθεί η θεατρική συζήτηση που συνιστά το θέατρο φόρουμ, ο αυτοσχεδιασμός των πιθανών λύσεων, η παρέμβαση των μελών του κοινού, η αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων μιας καταπιεστικής, άδικης, απαράδεκτης κατάστασης. Τα μέλη του κοινού έρχονται στη σκηνή, ένας τη φορά, και παίζουν τις ιδέες τους πάνω στο θέμα, δίνοντας φωνή και θεατρική υπόσταση στις σκέψεις τους και τις απόψεις τους. Μέσα στο θεατρικό πλαίσιο διενεργείται μια συζήτηση για το τι είναι δυνατόν να γίνει και αυτές οι δυνατότητες προβάρονται. Το θέατρο συντελεί στην κοινωνική αλλαγή».
Να λοιπόν μια φόρμα θεάτρου που δεν μιλάει για τους άλλους, αλλά μιλά για το εμείς, δεν αναζητεί δημόσια χρήματα αλλά δημόσιους χώρους, δεν επιζητεί καλλιτεχνική επιβεβαίωση αλλά κοινωνική αλλαγή μέσα από την κριτική ανάλυση και την ενσυναίσθηση. Δεν φτιάχνει καριέρες γιατί οι συμμετέχοντες σε αυτό λειτουργούν ως καλλιτέχνες, ως παιδαγωγοί, ως θεραπευτές, ως ακτιβιστές, ως αγωνιστές της ζωής, ως ενεργοί πολίτες, ως ελεύθεροι άνθρωποι. Δεν βασίζεται στον παθητικό θεατή που πληρώνει μια καλή θέση στην πλατεία αλλά στον θεατή-ηθοποιό ή θεα-ποιό (από το νεολογισμό του Μποάλ spect-actor) της πλατείας που ψάχνει μια θέση. Δεν επιδιώκει την επιβεβαίωση του δυτικού αριστοτελικού πολιτισμού, αλλά το «να μάθουμε ό,τι ήδη γνωρίζουμε για την κουλτούρα μας, τις λέξεις, τους ήχους, τις εικόνες και την ηθική. Εάν δεν δημιουργήσουμε τη δική μας κουλτούρα, θα είμαστε υπάκουοι και υποτακτικοί σε άλλες κουλτούρες».
Γιατί το λέμε θέατρο του καταπιεσμένου; Γιατί θέτει ερωτήματα –όπως τι σημαίνει καταπίεση, ποιος καταπιέζει ποιον, πώς εκδηλώνεται η καταπίεση σε συστήματα ισονομίας, μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο, στη δουλειά κ.ο.κ.-− χωρίς να προβλέπει τις απαντήσεις. Γιατί η κοινωνική και πολιτική καταπίεση, όπως σημειώνει η σκηνοθέτης Barbara Santos «δημιουργείται όταν δεν υπάρχει ισορροπία εξουσίας. Αυτή η ανισορροπία προξενεί αδικία. Εκείνοι που έχουν εξουσία προσπαθούν να κρατήσουν τους υπόλοιπους χωρίς εξουσία. Όμως η καταπίεση δεν είναι κατάθλιψη. Ο καταπιεσμένος δεν είναι το ανήμπορο θύμα μιας καταπίεσης. Ο καταπιεσμένος είναι αυτός που έχει συνειδητοποιήσει την καταπίεση που βιώνει. Είναι αυτός που νιώθει τόσο την ανάγκη όσο και την επιθυμία για αλλαγή». Θέατρο της αγοράς γιατί γίνεται σε δημόσιο χώρο, εκεί που αξιολογείται η τιμή των αγαθών. Θέατρο φόρουμ, γιατί θυμίζει ένα ουτοπικό σύστημα αναζήτησης της ελευθερίας, σε μια παλιά συμπαγή κοινωνία δημοκρατίας, όπου ο διάλογος είναι το όχημα της πολιτικής και κοινωνικής συνύπαρξης.
Αυτό το είδος θεάτρου, γράφει η σκηνοθέτης Χριστίνα Ζώνιου που ενεργοποιείται δυναμικά στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία σε ζητήματα θεωρίας και πρακτικής του Θεάτρου Φόρουμ «βρήκε ευρεία εφαρμογή σε περιοχές, σε καταστάσεις και σε μια εποχή όπου τα πράγματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα, όπου όλες οι πλευρές θεωρούν ότι καταπιέζονται: μέσα στο ζευγάρι, μεταξύ φίλων, γονείς και παιδιά, δάσκαλοι και μαθητές, ασθενείς και γιατροί, φυλακισμένοι και φύλακες. Οι τεχνικές αυτές συχνά σε συνδυασμό με τις προηγούμενες μορφές αποτελούν έναν τρόπο για να ανακαλύψει κανείς τον εαυτό του, τις προβολές των άλλων στον εαυτό του, τις ενσωματωμένες καταπιέσεις, τη σύνδεση του ατομικού προβλήματος με τις καταπιεστικές δομές και τις δυνατότητες μετασχηματισμού του ατόμου μέσα από τη συλλογική διαδικασία. Ο σκοπός πλέον έγινε ξεκάθαρα η αποκάλυψη της κρυμμένης καταπίεσης, σε μια κοινωνία που θέλει να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει καταπίεση.»
Το θέατρο Φόρουμ έχει αρχίσει να ενεγοποιείται στην Ελλάδα πολλά χρόνια, ήδη μια γεμάτη δεκαετία, είτε ως μέσω ακτιβισμού είτε ως εργαλείο εκπαίδευσης. Η Χριστίνα Ζώνιου και ο Νίκος Γκόβας, μεγάλοι οραματιστές τέτοιων κοινωφελών και μελετημένων δράσεων, με πολύτιμους και πολυετείς συνεργάτες κινούν αυτές τις αθέατες δυνάμεις εδώ και χρόνια και στηρίζουν ενεργά ένα θέατρο κοινωνικής αλλαγής. H 1η Πανελλήνια Συνάντηση Ομάδων Θεάτρου του Καταπιεσμένου έγινε το Σεπτέμβριο του 2013, με τίτλο «Πάρε…Φόρουμ κι έλα!» στην Αγία Άννα Εύβοιας με συμμετέχοντες την Ακτιβιστική Ομάδα Θεάτρου του Καταπιεσμένου-Αθήνα, Ομάδα Διαφυγές του Πανελληνίου Δικτύου για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, Ομάδα ΠΑιΘέΑ-Πάτρας, Ομάδα ΘτΚ Τρικάλων. Ορισμένες ομάδες χρησιμοποιούν τη μέθοδο ως ακτιβιστικό εργαλείο με σκοπό την κοινωνική παρέμβαση και άλλες δραστηριοποιούνται στο χώρο της τυπικής εκπαίδευσης.
Οι ομάδες δηλώνουν με την πολύπλευρη και γενναιόδωρη δράση τους το όραμα του Αυγούστου Μποάλ, όπως το διατύπωσε στο μήνυμά του για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου το 2009, ένα χρόνο μετά την υποψηφιότητά του για το Νόμπελ Ειρήνης.
«Τι πρέπει να περιμένουμε, εμείς, τα άτομα, από τον 21ο αιώνα; Πρώτα απ’ όλα, δεν πρέπει να περιμένουμε τίποτα, πρέπει να δράσουμε σήμερα, τώρα. Εάν δεν θέλουμε το τέλος της Ιστορίας, εάν θέλουμε να υπάρχουμε ακόμα σαν άτομα και όχι απλώς σαν στατιστικά νούμερα, σαν κόκκους άμμου στην τεράστια παγκοσμιοποιημένη παραλία, πρέπει να αναπτύξουμε λαϊκές οργανώσεις βάσης, που επιτρέπουν τη συζήτηση, τον πλουραλισμό, τη διαφορετικότητα, τη μεταβατικότητα του διαλόγου, την αντίσταση· τη δύναμη να λέμε όχι».
* Η Τζωρτζίνα Κακουδάκη είναι θεατρολόγος και σκηνοθέτης.
*Οι μεταφράσεις των κειμένων σε εισαγωγικά ανήκουν στον Α. Μποάλ και έχουν γίνει από την Χριστίνα Ζώνιου. Mέρος της έρευνας βασίστηκε στο αφιέρωμά της στον Αουγκούστο Μποάλ, Περιοδικό Θέατρο και Εκπαίδευση, τεύχος 10, 2009.
