Το αστικό δάσος της Αθήνας παρακμάζει. Ποιος θα το σώσει; το «Πρόγραμμα Λυκαβηττός: το παρόν και το μέλλον του αστικού δάσους της Αθήνας». Πως; Με παρεμβάσεις μελετημένες από γεωπόνους, αρχιτέκτονες και ανθρώπους της διοίκησης. Ποιος μπριφάρει; Μα φυσικά οι ίδιοι οι πολίτες της Αθήνας! Περισσότερα από την Μαρία Καλτσά, αρχιτέκτονα και ειδική Σύμβουλο του δημάρχου Αθηναίων.
Ίσως δεν υπάρχει ούτε ένας εκπρόσωπος της γενιάς των millennials που να μην έχει μία δική του ανάμνηση από το Λυκαβηττό. Παιδιά που έγιναν ενήλικες, στριμωγμένα μέσα σε καινούργια Ford Fiesta και Peugeot 206, στην κόψη του γκρεμού, ανακάλυπταν νέα, τεράστια συναισθήματα, με θέα τα φώτα της πόλης. Άλλοι δοκίμαζαν την αδρεναλίνη τους βλέποντας – ή προσπαθώντας να μπουν χωρίς εισιτήριο σε- συναυλίες που άφησαν εποχή στην ελληνική μουσική πραγματικότητα. Pet Shop Boys, James Brown, Mark Almond, Diamanda Galas… Είχαν κοινό ακόμα και πάνω στα βραχάκια.
Από το 2011 η μουσική έπαψε να ηχεί στο χώρο. Ή μάλλον, καλύτερα, άλλαξε ύφος και τρόπο. Μεσουρανούσης της κρίσης, ο Λυκαβηττός έγινε το σημείο που μπορούσες να αράξεις αν δεν είχες φράγκο στην τσέπη, δίπλα σε Ι.Χ, που βάραγαν ό, τι να ‘ναι – από λαϊκά μέχρι καυγάδες. Και σταμάτησαν οι συναυλίες. Οι τελευταίοι μάλλον που χαίρονταν πραγματικά τον χώρο είναι οι μυημένοι runners που ξέρουν καλά τα πολυδαίδαλα μονοπάτια του αστικού δάσους.
Μετά το 2004 η εταιρεία Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα διαχειριζόταν τα έσοδα από τις παραγωγικές μονάδες του λόφου, με υποχρέωσή της να χρηματοδοτήσει την αναβάθμισή του. Απ’ ότι φαίνεται κάτι δεν δούλεψε. «Ο μεν Λυκαβηττός ουσιαστικά δεν αναβαθμίστηκε, ο δε δήμος αποστερήθηκε σημαντικών εσόδων. Η έλλειψη αυτών των ετήσιων πόρων κατά την περίοδο της παρατεταμένης κρίσης είχε συνέπειες για την εικόνα και λειτουργία του λόφου. Μετά από δικαστικές διεκδικήσεις για περισσότερο από μια 10ετία, ο δήμος πέτυχε την επιστροφή των εσόδων στο ταμείο του και αναλαμβάνουμε δράση για τη συστηματική και βιώσιμη διαχείριση του λόφου» εξηγεί η κα Μαρία Καλτσά.
Η κα Καλτσά είναι αρχιτέκτονας και Ειδική Σύμβουλος του δημάρχου Αθηναίων, η οποία είναι υπεύθυνη για το «Πρόγραμμα Λυκαβηττός: το παρόν και το μέλλον του αστικού δάσους της Αθήνας». Είναι ένας από τους ανθρώπους που χάρισαν στους Αθηναίους, τους τουρίστες αλλά και τα μνημεία της Αθήνας το χώρο αναπνοής, μελετώντας τον “μεγάλο πεζόδρομο” της Διον. Αρεοπαγίτου-Απ. Παύλου. Σκοπός του προγράμματος για το Λυκαβηττό, είναι η δομημένη έρευνα που θα επιτρέψει τη σύνταξη του πλαισίου για τη διατύπωση ολοκληρωμένων προτάσεων πάνω στην αναβάθμιση του ιστορικού λόφου της Αθήνας.
Η μελέτη αναγνωρίζει τα προβλήματα που πλήττουν σήμερα το Λυκαβηττό: Το κλίμα αλλάζει, ο τουρισμός της Αθήνας εκτινάχθηκε, η ατμοσφαιρική ρύπανση αυξήθηκε, τα αυτοκίνητα βρέθηκαν να ανεβαίνουν και να σταθμεύουν ανεξέλεγκτα οπουδήποτε. Ο «χαμένος» της υπόθεσης είναι το δάσος που ταλαιπωρείται, γερνάει και δεν ανανεώνεται.
Ποιος θα αποφασίσει πως θα λυθούν αυτά τα προβλήματα; Ο δημιουργικός κόσμος της έρευνας, ο σκληρός κόσμος της δημόσιας διοίκησης, αλλά και ο πραγματικός κόσμος της πόλης. Μάλιστα, είναι μία από τις ελάχιστες φορές που ο πολίτης έχει φωνή, η οποία θα αποτυπωθεί ακόμα πιο καθαρά στο κοινό masterplan και των τριών μερών, που θα παρουσιαστεί σε ένα μήνα από τώρα.
«Η διερεύνηση έγινε σε 3 ενότητες: φυσικό περιβάλλον – δομημένο περιβάλλον – άνθρωποι. Ο Δήμαρχος κάλεσε το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ να εκπονήσουν ένα πρωτότυπο ερευνητικό έργο το οποίο υποστηρίχθηκε χρηματοδοτικά από το Κοινωφελές Ίδρυμα Σ. Λάτση και το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη. Μαζί μας είχαμε και το Δίκτυο των 100 Ανθεκτικών Πόλεων του Ιδρύματος Rockefeller (100RC) αλλά και διεθνείς εμπειρογνώμονες συνεργάτες τους που συνεισέφεραν μέσα από μια ανοικτή, συμμετοχική και ολιστική διαβούλευση με τους εταίρους στην πόλη και τους πολίτες και επισκέπτες. Στην πραγματικότητα ήταν μια πειστική παιδευτική διαδικασία που συχνά μας εντυπωσίαζε όλους», λέει η κα Καλτσά.
Για να μάθουμε ποια είναι η αντίληψη των Αθηναίων για τον Λυκαβηττό έφτασαν στην Αθήνα από τις ΗΠΑ, η Amy Chester από το γραφείο αστικού σχεδιασμού Rebuild by Design και η Georgeen Theodore από την Interboro Partners.
H Interboro Partners συνεργάζεται με το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Σχολής Αρχιτεκτονικής του Νιού Τζέρσεϊ. Επιλεγμένοι φοιτητές της μελέτησαν επί ένα εξάμηνο την περίπτωση του Λυκαβηττού! Επίσης, σε συνεργασία με τις εδώ δυνάμεις σχεδίασαν μια πολυδιάστατη μέθοδο άντλησης πληροφοριών. «1.200 άτομα ανταποκρίθηκαν σε έρευνα κοινής γνώμης, και περισσότερα από 250 συμμετείχαν σε θεματικές συναντήσεις, εργαστήρια και δράσεις διαβούλευσης, ανατροφοδοτώντας διαρκώς τα Πανεπιστήμια και τον δήμο» εξηγεί η κα Καλτσά. Σύμφωνα πάντως με την έρευνα, οι περισσότεροι πολίτες – δρομείς, ποδηλάτες, άνθρωποι που βγάζουν για βόλτα το σκύλο τους, τουρίστες κλπ – βλέπουν τον Λυκαβηττό σαν σημαντικό πόρο πρασίνου που προστατεύει την Αθήνα αλλά και τοπόσημο για προβολή.
Και όχι άδικα, όπως φαίνεται μέσα από την ιστορική αναδρομή που κάνει η κ. Καλτσά. «Ο λόφος, πέρα από κοινός περιβαλλοντικός πόρος που είναι σήμερα πολύτιμος για την ανθεκτικότητα της Αθήνας, αποτελεί εξέχον θραύσμα του ιστορικού και πολιτιστικού υπόβαθρου της πόλης από την αρχαιότητα, ενώ η ίδια η εξέλιξή του εκφράζει τους πολεοδομικούς μετασχηματισμούς της. Από την ίδρυση της Αθήνας ως Ελληνικής πρωτεύουσας, ο λόφος βίωσε δύο χαρακτηριστικές περιόδους: του ρομαντικού νεοκλασικισμού κατά τον 19ο αιώνα, οπότε ήταν αντικείμενο τέρψης με τη θέασή του από μακριά, και εκλεκτικής απόλαυσης ορισμένων περιοχών του. Είναι η εποχή που ο Ziller πρότεινε μια εντυπωσιακή και ολοκληρωμένη ανάπλαση του λόφου σύμφωνα με τα κεντροευρωπαϊκά ιδεώδη αισθητικής και λειτουργίας των εμβληματικών φυσικών αστικών τοπίων. Ακολούθησαν η άνευ όρων κατάκτηση του λόφου στα μέσα του 20ου αιώνα με αφορμή το πολύ δημοφιλές θέατρο, το σκαρφάλωμα στον λόφο, η επέλαση του αυτοκινήτου, τα αναψυκτήρια, το τελεφερίκ, ενώ λιγότερη σημασία δόθηκε στο ίδιο το φυσικό περιβάλλον και τις εξυπηρετήσεις των επισκεπτών. Ο Αθηναιογνώστης Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς μου δήλωσε σχετικά την πεποίθησή του πως ο νότιος άνθρωπος ζει με τη φύση αλλά δεν έχει το δέος που έχει για αυτή ο βόρειος. Μετά την παύση λειτουργίας του θεάτρου διανύουμε την τρίτη περίοδο του Λυκαβηττού με έντονα μόνο τα χαρακτηριστικά lessaiz faire, ενώ πλέον οι περιβαλλοντικές και αστικές προκλήσεις έχουν κορυφωθεί αλλά και εγγραφεί -ευτυχώς- στη συνείδηση των περισσότερων ανθρώπων. Συνεπώς, σήμερα ζητούμενο είναι η ενδυνάμωση και προβολή του ως εμβληματικού τοπόσημου πολιτισμού που συνδέεται με την αξία της Αθήνας για τον Δυτικό κόσμο και θα συμβάλλει στην αναβάθμιση της ανταγωνιστικότητας της πόλης. Παράλληλα όμως επιδιώκεται η απόδοση μιας ολοκληρωμένης σύγχρονης ταυτότητας που συνάδει με την αξία του ως πολύτιμου φυσικού πόρου που πρέπει να προστατευθεί και εμπλουτιστεί, και να συνδεθεί με βιώσιμο τρόπο με τη λειτουργία της πόλης».
Πίσω στην έρευνα, τα σημαντικά πράγματα που θέλουν να δουν οι πολίτες, είναι να μην κινδυνεύουν από τις έντονες πλημμύρες, ο καλύτερος φωτισμός, τα όμορφα σημεία για την απόλαυση της θέας και η κατάλληλη σήμανση που θα παρέχει πληροφορίες για τις περιοχές του λόφου. Η παρατεταμένη κρίση και οι ελλείψεις στον δημόσιο χώρο έχουν κάνει τους ανθρώπους ολιγαρκείς και καχύποπτους για τις προθέσεις της πολιτείας, και διστάζουν να εκφραστούν οραματικά.
«Μεγάλη πρόκληση αναδεικνύεται το θέμα πρόσβασης με δημόσιο μέσο μεταφοράς, διότι αυτό αποτελεί προϋπόθεση για τις πολλές ποιοτικές αλλαγές που θα επιχειρηθούν. Οι άνθρωποι δεν θέλουν μια laissez faire κατάσταση στον λόφο γιατί πλέον αντιλαμβάνονται τους κινδύνους. Θέλουν πολλές λειτουργίες εναρμονισμένες και ρυθμισμένες. Εκεί μπαίνουν τα Πανεπιστήμια για να θέσουν το κατάλληλο πλαίσιο και να αναδείξουν το όραμα», εξηγεί η κα Καλτσά.
Το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών προτείνει τη δημιουργία διαβαθμισμένων ζωνών πρόσβασης στον Λυκαβηττό, για να προτσατευθούν ζώα και φυτά. Προτείνει ακόμα τη χάραξη μονοπατιών για την αποκάλυψη των πολλαπλών τοπίων που λειτουργούν παράλληλα, και άλλα είναι κρυμμένα στις φυλλωσιές, άλλα φανερώνουν μοναδικά γεωλογικά στρώματα και άλλα είναι ο παράδεισος των βοτανολόγων μέσα από τη χάραξη θεματικών μονοπατιών.
Το ΕΜΠ επικεντρώθηκε στην σημασία του λόφου ως κύριο τουριστικό προορισμό με άξονα τη θέα, ως χώρο πολιτισμού και αναψυχής και εμβληματικό τοπόσημο της Αθήνας. Επίσης αναγνώρισε την τοπική σημασία του λόφου ως χώρου πρασίνου που συνδιαλέγεται με την καθημερινότητα των κατοίκων των διαφορετικών γειτονιών που τον περιβάλλουν. Τα πορίσματα καταδεικνύουν την ανάγκη βελτίωσης της προσβασιμότητας στο λόφο, ένταξής του στην πόλη, ανάπτυξης χρήσεων, δραστηριοτήτων και τουριστικών λειτουργιών, ανάδειξης σημείων στάσης και θέας, οργάνωση των μονοπατιών, και εξυπηρετήσεων των επισκεπτών.
Το Γραφείο Ανθεκτικότητας του Δήμου με ομάδα διαβούλευσης και προσέγγισης των πολιτών και των εταίρων αποκάλυψε ένα πλέγμα αιτημάτων και προσδοκιών με τεράστια ποικιλία. Και η Τεχνική Υπηρεσία του δήμου σε συνεργασία με τη Δ/νση Δασών Αττικής συνεισέφεραν με πολύ σοβαρές διαπιστώσεις που σχετίζονται με το θεσμικό πλαίσιο που διέπει τον λόφο, και προσδιόρισαν τα ίδια τα έργα και τον χαρακτήρα τους.
«Το γόητρο της Ελλάδας έχει πληγωθεί τα τελευταία χρόνια σε αντίθεση με αυτό της Αθήνας. Η απίστευτη αύξηση τουρισμού ειδικά για την πόλη, η επιλογή της Documenta, ο αριθμός των διεθνών βραβείων που συλλέγει, με τελευταίο το πρόσφατο της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Καινοτομίας… Το σθένος, η ανθεκτικότητα, η επινοητικότητα, η άρνηση της έπαρσης αναδείχτηκαν σε υψηλές πολιτισμικές ποιότητες που δεν είναι ασήμαντες ούτε βέβαια από μόνες τους αρκετές. Απόρροια αυτών των ποιοτήτων είναι οι συμμετοχικές πρακτικές και αντιλήψεις του “design as process” ακόμη και για θέματα κλίμακας, όπως ο Λυκαβηττός. Τα βρίσκω πολύ θετικά αυτά για την αναβάθμιση της πόλης αρκεί να υποστηρίζονται από έναν ποιοτικό σχεδιασμό και να διασφαλίζεται η υλοποίηση έργων. Ο λόφος μπορεί να δώσει πολλά στην πόλη και να πάρει από αυτή», ολοκληρώνει η κα Καλτσά.
Το μεγάλο στοίχημα πλέον είναι, η επόμενη δημοτική αρχή να συνεχίσει την προσπάθεια για την υλοποίηση των στόχων στου Προγράμματος αλλά και την επιλογή της πρόσβασης με εναέριο cable car ως την πλέον βιώσιμη και αποτελεσματική επιλογή για την αντιμετώπιση της κινητικότητας στον λόφο.
