Υπάρχουν ορισμένοι εκδοτικοί που το όνομά τους αποτελεί εγγύηση στον χώρο του βιβλίου. Οι βιβλιόφιλοι τους ξέρουν καλά και τους εμπιστεύονται καθώς εκείνοι έχουν αποδείξει στο πέρασμα του χρόνου ότι προσέχουν πολύ τις εκδοτικές επιλογές τους και πως ό,τι προτείνουν είναι πολύ προσεγμένο όσον αφορά τόσο το περιεχόμενο όσο και την αισθητική. Πώς όμως οι συγκεριμένοι εκδοτικοί οίκοι έχτισαν από το πρώτο κιόλας βιβλίο τους ένα προφίλ συνώνυμο της ποιότητας. Η Popaganda απευθύνθηκε σε 11 εκδοτικούς που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής για να παρουσιάσει το πρώτο βιβλίο που εξέδωσαν βάζοντας έτσι το θεμέλιο λίθο της πορείας τους.
Ο παλαιότερος εξ αυτών είναι οι ιστορικές εκδόσεις της Εστίας που το 1885 εξέδωσαν το βιβλίο Παιδική ανθολογία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων μετά προλόγου περί απαγγελίας ποιημάτων υπό Α. Π. Κουρτίδου. Πρόκειται για αυτό που μαρτυρά ο τίτλος του: ποιητική ανθολογία για παιδιά υπό την επιμέλεια του γνωστού λόγιου και παιδαγωγού της εποχής Αριστοτέλη Κουρτίδη. Το εξώφυλλο εκείνης της πρώτης έκδοσης δε σώζεται καθώς δυστυχώς το αρχείο εκείνης της περιόδου καταστράφηκε στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Το δεύτερο βιβλίο που εξέδωσε η Εστία ήταν το Ναυαγός της Κυνθίας του Ιουλίου Βερν σε μετάφραση του Κουρτίδη. Ενδεικτικό της έντονης δραστηριότητας του εκδοτικού είναι ότι τα πρώτα 15 χρόνια (1885-1900) τυπώθηκαν από την Εστία 276 βιβλία και τα 146 από αυτά ήταν σχολικά εγχειρίδια.
Ένας κοινός παρανομαστής στη δημιουργία ιστορικών εκδοτικών οίκων ήταν ότι αποτελούσαν κοινή προσπάθεια μιας φιλολογικής παρέας. Για παράδειγμα έτσι ξεκίνησε, μέσα μάλιστα στην Κατοχή, η εκδοτική δραστηριότητα του Ίκαρου. Οι ιδρυτές του Ίκαρου (Νίκος Καρύδης, Αλέκος Πατσιφάς και Μάριος Πλωρίτης), ήθελαν να ξεκινήσουν εκδίδοντας έργα Ελλήνων συγγραφέων. Αυτό όμως, δεν έγινε εφικτό με το πρώτο βιβλίο του Ίκαρου. Οι τότε εκδότες, ήθελαν να προλάβουν την περίοδο των Χριστουγέννων και ήρθαν σε επικοινωνία με τον μεταφραστή Βάσο Δασκαλάκη.
Εκείνη την περίοδο ο Δασκαλάκης είχε έτοιμη τη μετάφραση του Knut Hamsun Στο άστρο του φθινοπώρου, και έτσι αποφάσισαν να προχωρήσουν στην έκδοσή του. Αυτό είναι το πρώτο βιβλίο που εξέδωσε ο Ίκαρος, τον Δεκέμβριο του 1943.
Μέσα από μια παρέα που αγαπούσε το βιβλίο ξεπήδησαν και οι εκδόσεις Καστανιώτης όπως θυμάται ο εκδότης Θανάσης Καστανιώτης «Στις αρχές τις Χούντας, ως μέλη μιας ανήσυχης παρέας, σχεδιάσαμε να εκδώσουμε βιβλία που βρίσκονταν τότε στην πρωτοπορία των θεωρητικών αναζητήσεων. Έτσι, μαζί με τον τον Φώτη Καραμήτσο, τον Θανάση Ρεντζή, τον Θεόδωρο Παραδέλλη, τον Δημήτρη Ηλία και άλλους φίλους δημιουργήσαμε τη σειρά “Θεαίτητος”, με το όνομά της εμπνευσμένο από τον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα. Σε αυτή τη σειρά κυκλοφορήσαμε βιβλία προβληματισμού, με έννοιες και θέματα που δεν ήταν γνωστά στον Έλληνα πολίτη, παρόλο που κυριαρχούσαν στην ευρωπαϊκή σκέψη και διαφαινόταν ότι θα μας απασχολούσαν πολύ στη συνέχεια. Η υποδοχή της σειράς ήταν αρχικά συγκρατημένη, αλλά τα βιβλία έκαναν αρκετά μεγάλη αίσθηση.
Ξεκινήσαμε με το περίφημο Ηλεκτρονικός υπολογιστής και ανθρώπινος εγκέφαλος του Τζων φον Νόιμαν, ενός από τους μεγαλύτερους πανεπιστήμονες του 20ού αιώνα. Με το βιβλίο αυτό (σε μετάφραση του Δημήτρη Ηλία) ο Φον Νόιμαν εισήγαγε τους αναγνώστες στο νέο μέσο που ερχόταν, συσχετίζοντας με γλαφυρό τρόπο τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου με αντίστοιχες του ηλεκτρονικού υπολογιστή.
Παράλληλα, στο πλαίσιο στης ίδιας σειράς, εκδώσαμε το Έννοιες βάσης – Κυβερνητική του Λουί Κουφινιάλ, το Θεός και μηχανή του Νόρμπερτ Βίνερ και στη συνέχεια προχωρήσαμε και σε άλλα σημαντικά έργα πολύ σπουδαίων στοχαστών».
Ένα ζευγάρι βρισκόταν πίσω από την γέννηση του εκδοτικού οίκου Κέδρος. «Ο Νίκος και η Νανά Καλλιανέση ξεκίνησαν την εκδοτική τους περιπέτεια με την μονογραφία Εμίλ Βεράρεν Ο ποιητής της νέας εποχής του Στέφαν Τσβάιχ. Ένα βιβλίο που εγγράφεται στις μελέτες του μεγάλου Αυστριακού συγγραφέα πάνω στο έργο ποιητών όπως ο Βερλέν, ο Μποντλέρ κ.ά. Ο Βέλγος συμβολιστής Εμίλ Βεράρεν ήταν ένας από τους σημαντικότερους Ευρωπαίους ποιητές στο γύρισμα του 20ού αιώνα και συνδέθηκε στενά με τις πρωτοπορίες και την avant-garde της εποχής εκείνης. Συνεπάγεται ίσως ότι η επιλογή της παραπάνω μονογραφίας ως πρώτου βιβλίου του Κέδρου υποδηλώνει εξαρχής το στίγμα της πρωτοποριακής εκδοτικής πολιτικής που θα ακολουθήσει ο οίκος τα επόμενα χρόνια», αφηγείται ο σημερινός εκδότης του Κέδρου κ. Ευάγγελος Παπαθανασόπουλος και συνεχίζει «Το βιβλίο εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1954 σε μετάφραση της Μίνας Ζωγράφου και του Κωστή Μεραναίου. Στη σελίδα του τίτλου υπάρχει η ένδειξη Αθήναι 1955. Στο κολοφώνα, στη σελίδα 175, αναγράφεται: “Ο Εμίλ Βεράρεν του Στέφαν Τσβάιχ τυπώθηκε τον Δεκέμβρη του 1954 στο τυπογραφείο Χαρ. Κ. Ροδάκη”. Το εξώφυλλο φιλοτεχνήθηκε από τον Τ. Δαρζέντα».
Η αλήθεια είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις το πρώτο βιβλίο ενός εκδοτικού οίκου αποτελεί ένα δείγμα εκδοτικού αποτυπώματος μοναδικού, η επιλογή δεν είναι διόλου τυχαία και θέλει να δηλώσει ξεκάθαρα την ταυτότητα που θα ακολουθήσει ο οίκος στα χρόνια που θα ακολουθήσουν.
Τρανό παράδειγμα η περίπτωση του οίκου Γκοβόστης. Ο Κώστας Γκοβόστης έκανε το μεγάλο βήμα και εξέδωσε το 1926 το Όνειρο Eνός Γελοίου του Nτοστογιέβσκη, ένα μικρό φυλλαδιάκι 64 σελίδων. Στην αρχή ο «εκδοτικός οίκος» στεγαζόταν σ’ ένα δωμάτιο του πατρικού σπιτιού και, σιγά σιγά, τα βιβλία διαδέχονταν το ένα το άλλο. Στο διπλανό δωμάτιο στήθηκε κι ένα μικρό τυπογραφείο, για να τυπώνονται με περισσότερη προσοχή και επιμέλεια. Oι περισσότεροι τίτλοι τού μικρού εκδοτικού οίκου ήταν πολιτικά βιβλία. H αριστερή ιδεολογία τού ιδιοκτήτη έπαιξε βασικό ρόλο στην επιλογή των τίτλων: Pώσοι και μαρξιστές οι συγγραφείς, φιλοσοφία και προοδευτική λογοτεχνία η θεματολογία.
Ο εκδότης Νίκος Χατζόπουλος θυμάται πώς προχώρησε στην έκδοση του Trainsotting βάζοντας από την αρχή την σφραγίδα της εναλλακτικής, πρωτοποριακής λογοτεχνίας στις εκδόσεις Οξύ «Το πρώτο βιβλίο που εκδώσαμε ήταν το Trainspotting του Irvine Welsh το 1995. Εκδίδαμε τότε το περιοδικό ΟΞΥ και μια φίλη μας είχε δει το Trainspotting σε θεατρικό ανεβασμένο στην Αγγλία. Θα το κάναμε θέμα στο περιοδικό και μαζί με το υλικό μας είχε φέρει και το βιβλίο.Με τον συνεργάτη μου Πάρη Κούτσικο διαβάζαμε αρκετά αλλά μας έλειπε μια πιο βρόμικη καθημερινή και νεανική μεταφρασμένη λογοτεχνία. Αποφασίσαμε τότε να ξεκινήσουμε παράλληλα με το περιοδικό τις εκδόσεις βιβλίων. Στήσαμε 3 σειρές βιβλίων και σε μια από αυτές (την ΠΑΡΑΜΟΡΦΩΣΗ) ξεκινήσαμε να εκδίδουμε την νέα (τότε) ανεξάρτητη αγγλοσαξωνική λογοτεχνία».
Αντίστοιχα ο εκδότης Κωνσταντίνος Κορίδης κάνει λόγο για την πρώτο βιβλίο των εκδόσεων Ιωλκός, που ήταν ποιητική συλλογή είδος λογοτεχνίας που αγαπά ιδιαίτερα η Ιωλκός «Το πρώτο βιβλίο, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ιωλκός, ήταν η ποιητική συλλογή Εγερτήριο του Γιώργου Παναγουλόπουλου (1927-2009). Η έκδοση του παραπάνω τίτλου πραγματοποιήθηκε το Ιούνιο του 1961 στο πλαίσιο του βασικού σκοπού της ίδρυσης του εκδοτικού οίκου, δηλαδή την προώθηση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας (πεζογραφία, ποίηση, μελέτες) στο ευρύ αναγνωστικό κοινό. Η συγκεκριμένη έκδοση (500 αντίτυπα) υπήρξε η αφετηρία μιας πολύχρονης, σεμνής, ποιητικής πορείας του Γ. Παναγουλόπουλου. Ουσιαστικά ευαισθητοποίησε μια μικρή, αλλά αξιόλογη μερίδα της κριτικής γνώμης. Ταυτόχρονα η έκδοση της συγκεκριμένης ποιητικής συλλογής εγκαινίασε μια πλούσια, παραγωγική και βραβευμένη πορεία των εκδόσεων Ιωλκός στον τομέα της Ποίησης».
Διαφορετική είναι η περίπτωση των εκδόσεων Μεταίχμιο που επιλέγουν ως πρώτο βιβλίο όχι το πρωτόλειο τους αλλά εκείνο που σηματοδότησε τη δεύτερη, «ενήλικη» φάση τους. «Ένα βιβλίο-ορόσημο για τις εκδόσεις Μεταίχμιο είναι το Χρονολόγιο – Εργοβιογραφία του Γιώργου Σεφέρη [1900-1971] της Μαρίας Στασινοπούλου που κυκλοφόρησε το 2000. Δεν είναι το πρώτο μας βιβλίο, καθώς το Μεταίχμιο ξεκίνησε να εκδίδει βιβλία από το 1993, αλλά είναι αυτό που σηματοδότησε την ενηλικίωση του εφτάχρονου εκδοτικού οίκου, τη μετάβασή του από την έκδοση βιβλίων που απευθύνονταν στην εκπαιδευτική κοινότητα (σχολικά βοηθήματα, πανεπιστημιακά συγγράμματα) στην έκδοση τίτλων για ευρύτερο κοινό. Επίσης, το συγκεκριμένο βιβλίο έδωσε το στίγμα που το Μεταίχμιο ήθελε να αφήσει στον χώρο των εκδόσεων: βιβλία προσεγμένα από όλες τις απόψεις (ουσίας, αισθητικής), προσιτά στους αναγνώστες.
Είναι χαρακτηριστικό πως το συγκεκριμένο βιβλίο σχεδιάστηκε από τη Βουβούλα Σκούρα, ένα πρόσωπο που έχει σημαδέψει την ποιοτική ελληνική βιβλιοπαραγωγή των τελευταίων δεκαετιών. Στόχος ήταν να είναι μια έκδοση πρωτότυπη, διαφορετική, που θα ισορροπούσε ανάμεσα στο λεύκωμα και τη βιογραφία, που θα αναδείκνυε τα στοιχεία της επιστημονικής έρευνας για τη ζωή και το έργο του μεγάλου ποιητή μέσα από μια αφήγηση προσιτή στο ευρύτερο κοινό, διανθισμένη από πλούσιο αρχειακό εικονογραφικό υλικό. Ο πήχης είχε μπει από την αρχή ψηλά. Η έκδοση ήταν απαιτητική τόσο ως προς το στήσιμό της , όσο και ως προς την επιμέλειά της, και δουλεύτηκε με μεγάλο ενθουσιασμό από την ομάδα των συνεργατών του Μεταίχμιου. Το αποτέλεσμα ήταν ένα βιβλίο το οποίο βρήκε μεγάλη ανταπόκριση στο αναγνωστικό κοινό, μάλιστα επανεκδόθηκε σε μικρότερο σχήμα τσέπης, και ακόμα και σήμερα αποτελεί μια έκδοση αναφοράς στη σεφερική βιβλιογραφία.
Δεκαεφτά χρόνια μετά οι εκδόσεις Μεταίχμιο έχουν έναν μεγάλο κατάλογο βιβλίων όλων των κατηγοριών (εκπαιδευτικά, παιδικά, επιστημονικά, λογοτεχνικά, αστυνομικά, δοκίμια, βιογραφίες) και εξακολουθούν να πορεύονται με τον ίδιο πάντα γνώμονα: να σχεδιάζουν και να προτείνουν στο αναγνωστικό κοινό προσεγμένα βιβλία» απαντά ο εκδότης κ. Νώντας Παπαγεωργίου.
Με τη σειρά του ο εκδότης της Άγρας κ. Σταύρος Πετσόπουλος θυμάται πως «Ττο πρώτο βιβλίο μας ήταν η ποιητική συλλογή του Διονύση Καψάλη Με μια τρελή σοδειά, τον Ιούνιο του 1979. Είχε εξώφυλλο του ζωγράφου Γιώργου Χατζημιχάλη. Προετοιμάζαμε στη συνέχεια τα Σχέδια του συγγραφέα Στρατή Δούκα, με πρόλογο του Δ. Καψάλη, Τα τέσσερα κοριτσάκια του Πάμπλο Πικάσσο, στην εξαίσια μετάφραση του Ανδρέα Εμπειρίκου, και την Ιστορία του ματιού του Ζωρζ Μπατάιγ, με εισαγωγή και μετάφραση του Δημήτρη Δημητριάδη. Το εξάμηνο που προηγήθηκε συνέχεια συζητούσαμε τα σχέδιά μας οι τρεις φίλοι – Καψάλης, Χατζημιχάλης, Πετσόπουλος. Όταν γιορτάσαμε το 2010 τα 1.001 μας βιβλία, τιτλοφορήσαμε συμβολικά την επέτειό μας Με μια τρελή σοδειά, απ’τον πρώτο μας τίτλο του Δ. Καψάλη, και βέβαια το χιλιοστό πρώτο ήταν πάλι συλλογή του Δ. Καψάλη, και με εξώφυλλο πάλι του Γ. Χατζημιχάλη. Ήταν σα να βάζαμε ξανά το κοντέρ από την αρχή, μετά τα 1.000 πρώτα βιβλία. Και τώρα, τον Μάρτιο του 2017, εκδώσαμε την εξαιρετική συλλογή του Καψάλη Η μαύρη καγκελόπορτα και άλλες ιστορίες, ίσως ένα από τα σημαντικότερα ποιητικά βιβλία των τελευταίων χρόνων στην Ελλάδα. Και πάλι, το θαυμάσιο εξώφυλλο είναι του Γ. Χατζημιχάλη. Έτσι, η τριανδρία συμπράττει ξανά και ξανά επί 38 χρόνια. Να ’ναι καλά οι φίλοι. Μέχρι σήμερα έχουμε εκδώσει 32 βιβλία του Καψάλη (ποίηση, δοκίμια – τελευταίο, ο συγκλονιστικός τόμος Η ταραχή των ανθρωπίνων – , μεταφράσεις – Σαίξπηρ, Ντίκινσον, Ίσσα και Μπασό, κ.ά.)».
Λίγα χρόνια πριν, το 1974 συγκεκριμένα, εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο ο εκδοτικός οίκος Πατάκης. Ήταν όταν ο Στέφανος Α. Πατάκης, Ελληνιστής και λατινιστής φιλόλογος, τελείωσε την κοπιώδη μετάφραση και έκδοση ενός κλασικού κειμένου: το ενύπνιον Σκιπίωνος (Somnium Scipionis) του Κικέρωνα, σχολικό βοήθημα γυμνασίου που περιέχει το λατινικό κείμενο, τη μετάφρασή του και τα απαραίτητα φιλολογικά, πραγματολογικά και ιστορικά σχόλια, καρπός συνεργασίας δύο φιλολόγων (Στεφ. Αλ. Πατάκη και Δημ. Τζερεφού). Ένα ενύπνιο γίνεται εργαλείο γνώσης, προσανατολισμού και επιτυχίας σε εκείνη την υπερκείμενη εποχή του εκπαιδευτικού παρελθόντος μας, όπου τα λατινικά ήταν συχνά το απροσπέλαστο εμπόδιο για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήμιο. Το βιβλίο αυτό είναι ο πρώτος τίτλος των νεοσύστατων, τότε, εκδόσεων Πατάκη.
Οι περισσότεροι εκδοτικοί είχαν ένα δύσκολο ξεκίνημα. Το να εκδίδεις βιβλία δεν ήταν ποτέ εύκολη υπόθεση στην Ελλάδα. Αυτές ακριβώς τις δυσκολίες της εκκίνησης δίνει με χιουμοριστικό τόνο και νοσταλγική διάθεση η εκδότρια κ. Τζούλια Τσιακίρη του Ροδακιού με μικρή, χαριτωμένη ιστορία. «23 Δεκεμβρίου του 1992, η Μαρία Αντουλινάκη, εκπρόσωπος τότε του νεοσύστατου εκδοτικού οίκου με το παράξενο όνομα Το Ροδακιό, ξεκίνησε από την Απόλλωνος 35, όπου ήταν τα γραφεία μας, για να πάει να δείξει στα βιβλιοπωλεία ένα λευκό βιβλίο με μια γαλαζόμαυρη σχηματική φωτογραφία στο εξώφυλλο, ενός συγγραφέα με το ανήκουστο όνομα Ζεάμι, με τίτλο Το φιλιατρό του πηγαδιού και μεταφραστή με το σπάνιο όνομα Ερρίκος Σοφράς. Ήταν ένα κλασικό έργο του θεάτρου Νο. Είχαν τυπωθεί 3000 αντίτυπα απλά και εκατό αντίτυπα αριθμημένα σε γιαπωνέζικο χαρτί Hodomura, που έκανε τότε 900 δραχμές το φύλλο (!) Παρόλο που την αντιμετώπιζαν σαν ufo με τις τόσες άγνωστες λέξεις που κουβαλούσε, η Μαρία έφερε μπόλικες παραγγελίες — εκείνη την εποχή μόλις έπαιρναν τα βιβλία πλήρωναν κιόλας, θυμάμαι τον υπέροχο σε όλα Βαγγέλη Λάζο της κραταιάς τότε Δωδώνης στην οδό Ασκληπιού να χώνει το χέρι στην τσέπη, να βγάζει το μάτσο με τα χαρτονομίσματα και να εξοφλεί αμέσως το τιμολόγιο, και με χαρά!
»Είχαμε δουλέψει δύο χρόνια γι’ αυτό το βιβλίο των 40 σελίδων, που στοιχειοθετήθηκε στη μονοτυπία των αδελφών Παληβογιάννη και το τύπωσε ο Νώντας Ταμπακόπουλος σε πιεστήριo Albert. Η φωτογραφία στο εξώφυλλο έδειχνε την ανοιχτή ακόμα στέγη του Θεάτρου Σφενδόνη, όπως ιαπωνικά την είχε φωτογραφίσει ο Άρης Ρέτσος, και έτσι έγινε η μετάβαση από το περιοδικό Εκηβόλος στις Εκδόσεις Το Ροδακιό. Εκτός όλων αυτών, ήμασταν τότε όλοι ζωντανοί!»
