Ο πόνος αποτελεί μία πολύ προσωπική εμπειρία για τον καθένα από μας. Είτε είναι σωματικός, είτε ψυχικός, δεν υπόκειται σε κάποια κλίμακα μέτρησης και ούτε υπάρχουν γι’ αυτόν απόλυτοι αριθμοί. Υπάρχει, ίσως, ενός είδους κατηγοριοποίηση σε ήπιο, μέτριο και οξύ πόνο αλλά αυτό γίνεται μόνο μέσω της μελέτης των συμπτωμάτων του και όχι της μέτρησης της ουσίας του. Αυτό που είναι σίγουρο για τον πόνο είναι πως αυτός καθίσταται απαραίτητος για την αντίληψη ενός τραύματος ή μιας ασθένειας έτσι ώστε να σπεύσει εκείνος που πονά στην κατάλληλη θεραπεία με σκοπό την επούλωση ή ίαση αντιστοίχως. Πέραν αυτής, όμως, της πολύ πρακτικής αναγκαιότητας, η αίσθηση του πόνου είναι τόσο υποκειμενική που μπορεί να εμφανισθεί και να ερμηνευθεί πολυπρισματικά. Η αίσθηση του πόνου αποτελεί, μεταξύ άλλων, την απόλυτη απόδειξη της ύπαρξης κάποιου πράγματος, για παράδειγμα, κανείς δε ζει με τη συνείδηση των ζωτικών του οργάνων ανά πάσα ώρα και στιγμή μέχρι φυσικά του σημείου που θα εμφανισθεί εκεί κάποια ενόχληση που συνοδεύεται από πόνο.
Ομαδικό αυτομαστίγωμα μουσουλμάνων στον Πειραιά. Φ: Παναγιώτης Τζάμαρος/ FOSPHOTOS
Στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τον πόνο, ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα ελικοειδές και σκοτεινό βάθος. Από εκεί απορρέει, άλλωστε, και το μαγικό επίχρισμα του πόνου. Είτε αυτός προκαλείται από άνθρωπο σε άνθρωπο, είτε προκαλείται στον ίδιο τον εαυτό, η συζήτηση που ανοίγει είναι σαφέστατα μεγαλύτερη ποσοτικά από τις απαντήσεις που μπορούν να δοθούν γι’ αυτήν την τόσο πρωτογενή αίσθηση. Αυτή του ακριβώς η πρώτη ύλη οδήγησε θρησκείες, θεσμούς, κοινωνικές ομάδες, τέχνες και άτομα στο να την οικειοποιηθούν προκειμένου να καταλήξουν σε έναν επιθυμητό στόχο. Άλλωστε, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο πόνος έχει αντιμετωπιστεί ως μία διαδικασία υπέρβασης των κλασικών εκφάνσεων του εαυτού και στη μετάβαση σε ένα άλλο επίπεδο συνειδητότητας και όλα αυτά μέσω της απόλυτης παράδοσης του σώματος και του πνεύματος σε αυτόν. Δεν είναι ξέχωρη αυτή η διαδικασία από την ηδονή που έχει συνδεθεί με τον πόνο, αφού μοιράζονται το χαρακτηριστικό της έγερσης των αισθήσεων με αποτέλεσμα να μιλάμε συχνά για τον επονομαζόμενο ως «γλυκό πόνο.»
Ο πόνος έχει περικυκλώσει πολλές φορές την τέχνη και την καλλιτεχνική δημιουργία τόσο με την έκφραση του μέσω ενός καλλιτεχνικού έργου όσο και με την κατάληψη του ίδιου του καλλιτέχνη από αυτόν. Όταν ο Edvard Munch ζωγραφίζει μια σειρά πινάκων με το όνομα Κραυγή τοποθετώντας μια μορφή αγωνίας υπό έναν γεμάτο κόκκινο του αίματος ουρανό και ο Vincent van Gogh ζωγραφίζει την Αυτοπροσωπογραφία του με το Μπανταρισμένο/Δεμένο Αυτί, αφού το έχει στην πραγματικότητα κόψει, αντιλαμβανόμαστε πως ο πόνος στην τέχνη μπορεί να αρχίσει από μία καθαρή συζήτηση πάνω σε αυτόν και να φτάσει μέχρι την πιο περίπλοκη διάθλαση της πραγματικότητας του καλλιτέχνη. Η Γκουέρνικα του Pablo Picasso με τις κομμένες μορφές, αποκυήματα της πολεμικής επίθεσης στην ομώνυμη μικρή πόλη με πενήντα τόνους βόμβες και οι αυτοπροσωπογραφίες της Frida Kahlo που παρακολουθούν την εξέλιξη της ασθένειάς της λόγω τραυματισμού στην παιδική της ηλικία, φανερώνουν την ύπαρξη διακριτών κατηγοριών αλληλεπιδράσεων μεταξύ της τέχνης και του πόνου. Καλλιτέχνες που εκφράζουν τον πόνο, καλλιτέχνες ως διάμεσοι του πόνου και καλλιτέχνες που αποτελούν οι ίδιοι θύματα του πόνου που φανερώνεται στο έργο τους.
Φρίντα Κάλο
Φρίντα Κάλο
Ο πόνος για την απώλεια που προκαλεί ο θάνατος έχει εκφραστεί εμβληματικά μέσω των Requiems που το σύνολο των συνθετών της κλασικής μουσικής έχει αφιερώσει στη μνήμη σημαντικών προσώπων της εποχής, πολλές φορές μάλιστα κατά παραγγελία. Αυτές οι μουσικές συνθέσεις έντυναν τη νεκρώσιμη θεία λειτουργία και σε αυτό το είδος πρωτοστατεί η αντίστοιχη δημιουργία του Mozart. Στην εκδοχή της λαϊκής τέχνης τα μοιρολόγια, αυτοσχέδια ή μη, καταλαμβάνουν την αντίστοιχη θέση και αξίζει να αναλογιστούμε πως στην παράδοση της αρχαίας Ελλάδας, μέχρι και την κλασική περίοδο, ο θρήνος εμπορικοποιήθηκε και αποτελούσε προϊόν εξαγοράσιμο καθιστώντας τον πόνο ‘καταναλώσιμο αγαθό’.
Η αποστροφή για τον πόνο μοιάζει, ενίοτε, με τη βίαιη προσκόλληση σε αυτόν αφού καλλιτεχνικά έργα με τη δεύτερη εκδοχή προκαλούν την πρώτη αντίδραση σε όσους συμμετέχουν στη θέαση ή ανάγνωση τέτοιων περιπτώσεων. Ο David Cronenberg, χαρακτηριστικός σκηνοθέτης του πόνου, μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη ένα συγγραφέα που επίσης ασχολείται με αυτό. Σκηνοθετεί το Naked Lunch το 1991, το οποίο στη λογοτεχνική του μορφή, παραδόθηκε από τον William Burroughs και θεωρείται από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα. Ο Cronenberg, λίγο αργότερα με το Crash το 1996, παραμορφώνει εξαιτίας τροχαίων ατυχημάτων το σώμα των ηρώων του και αντικαθιστά τα σεξουαλικά όργανα με μηχανικά εξαρτήματα, προτείνοντας, έτσι, ένα νέο είδος σεξουαλικότητας προς ένα σώμα, το οποίο, εμφανώς, έχει υποστεί ακρωτηριασμό και πόνο, έννοιες που δε συνδέονται συμβατικά με το σεξουαλικό συμβολισμό. Ο Roman Polanski, προσφάτως, το 2013, με την Αφροδίτη με τη Γούνα, βασισμένο σε θεατρικό έργο του David Ives, μελετά τα παιχνίδια εξουσίας και δύναμης καθώς και σεξουαλικής υποδούλωσης.
Σκηνή από το Crash.
Ο εναγκαλισμός του πόνου με τη σεξουαλική ηδονή βρίσκει τον απόλυτο εκφραστή του στο πρόσωπο του Μαρκησίου ντε Σαντ, από το όνομα του οποίου δημιουργήθηκε κατόπιν ο όρος του σαδισμού εκφράζοντας και συνδέοντας τη σεξουαλική διέγερση με την επιβολή σωματικού και όχι μόνο πόνου. Τα έργα του συγγραφέα και φιλοσόφου είναι πολλά αλλά και η ίδια η ζωή του έδωσε τροφή σε πολλούς άλλους καλλιτέχνες με αποτέλεσμα να υπάρχουν κατάλογοι ταινιών που ασχολούνται φανερά ή συγκαλυμμένα με το έργο που κατέθεσε και τη σεξουαλική περιπέτεια που προασπίστηκε. Αντλώντας το υλικό του από το Μαρκήσιο ντε Σαντ, φτάνει και ο Pier Paolo Pasolini στο Salo ή 120 μέρες στα Σόδομα, το 1975, ταινία που προκάλεσε βίαιες αντιδράσεις λόγω του βασικού της άξονα- σεξουαλικά όργια και βασανιστήρια. Ο ίδιος ο Pasolini ισχυριζόταν πως αυτό ακριβώς ήταν και το πρόσωπο του φασισμού. Στο έργο Μαρκησία ντε Σαντ του Ιάπωνα Yukio Mishima, το 1965, μία εκ των ηρωίδων υπερασπίζεται τις απολαύσεις του Μαρκησίου ντε Σαντ υποστηρίζοντας πως μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορούσε να είναι σίγουρος για την ηδονή που ένιωθε, πως ανακάλυπτε τη σεξουαλική ευχαρίστηση σε άλλα κύματα πιο εξευγενισμένα και πως αυτή η ανάμιξη ταιριάζει στους εκλεκτούς του είδους.
Φωτό: Πηνελόπη Γερασίμου/ FOSPHOTOS
Παράλληλα, το κίνημα in-yer-face theatre με διάφορους εκφραστές όπως η Sarah Kane και ο Mark Ravenhill, επενδύει τους ήρωες με σωματικό και ψυχικό πόνο για να στηλιτεύσει, μεταξύ άλλων, την υποκρισία του κοινωνικού συνόλου καθώς αυτό επιλέγει να κλείνει τα μάτια στον πόνο που γεννιέται από τις επιταγές και τη βία του δυτικού τρόπου ζωής. Η Marguerite Duras επιλέγει να δώσει τον τίτλο Πόνος στο αυτοβιογραφικό της έργο, όπου η ίδια ψάχνει, με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, να βρει τον άντρα της που βρισκόταν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και εκεί γίνεται λόγος για τον πόνο της αναμονής. Η επιστροφή του συντρόφου συντελείται εν τέλει αλλά σε ένα σώμα χαραγμένο και αλλοιωμένο από τον πόνο και, καθώς αυτό τοποθετείται πλάι στη γενική χαρά για το τέλος του πολέμου, αυτό το οποίο προβάλλει είναι η ύπαρξη του δίπολου μεταξύ πόνου και μη, ένα δίπολο απαραίτητο για την αντίληψη και τη συνείδηση τόσο του ενός όσο και του άλλου σημείου. Αντιλαμβανόμαστε, δηλαδή, την ύπαρξη του πόνου επειδή κάποια στιγμή δεν πονούσαμε ή επειδή πονάμε ενώ κάποιος άλλος όχι και το αντίστροφο.
Salo
Η ηδονή που γεννά ο πόνος, η βεβαιότητα που αυτός ενέχει καθώς και η χρήση του ως μέσο λύτρωσης και κάθαρσης αποτυπώνονται επίσης σε τελετουργικά επίσημου ή μη χαρακτήρα. Όταν, για παράδειγμα, οι γυναίκες της φυλής των Αζτέκων, πάνω στον παροξυσμό της λαγνείας και του πόθου τους για έναν άντρα, κάρφωναν το στέρνο του κι ανοίγοντάς το, του έπαιρναν την καρδιά και την έτρωγαν ή όταν διάφορες θρησκευτικές ομάδες σε πολλά κράτη του κόσμου αυτομαστιγώνονται προκειμένου να εξυψώσουν το πνεύμα τους, μπορούμε να αντιληφθούμε πως το φάσμα του πόνου επιμηκύνεται και προσφέρει επιλογές ‘τελείωσης’, αφού αυτές σχετίζονται με το ίδιο το τέλος.
Ο πόνος ως ηδονή/ Φωτογραφία: Πηνελόπη Γερασίμου/ FOSPHOTOS
Με τρόπο όχι πανομοιότυπο αλλά παρεμφερή, η πιο προσφιλής στη δική μας παράδοση τελετουργία των αναστενάρηδων αποτελεί μία περίπτωση ακραίας αγνόησης του πόνου και πνευματικής προετοιμασίας έτσι ώστε ο άνθρωπος να βγαίνει αλώβητος από αυτόν. Παράλληλα, τα δεκάδες παιδιά που θέτουν ‘υποψηφιότητα΄να πρωταγωνιστήσουν στην αναπαράσταση της σταύρωσης του Χριστού, όπως γίνεται κάθε χρόνο σε μέρη της νότιας Αμερικής, παράδοση που ο νόμος φυσικά προσπαθεί να καταργήσει χωρίς να το πετυχαίνει πάντοτε, και η αποφασιστικότητά τους να φτάσουν ως το θάνατο επάνω στο σταυρό, αποτελούν ακόμη ένα δείγμα πρόκλησης πόνου με παράνομο αλλά τυποποιημένο χαρακτήρα. Οι μαρτυρίες και προσωπικές εξομολογήσεις σαδομαζοχιστικών σεξουαλικών εμπειριών που κατακλύζουν πλέον το διαδίκτυο και αποτελούν ανοιχτά επιλογές της σεξουαλικής γκάμας φανερώνουν τη δυνατότητα του πόνου να αποτελεί πηγή προσωπικής απόλαυσης. Η στροφή σε αυτόν μπορεί να είναι επιλεγμένη από το άτομο όσο ή ακόμη και από μία ολόκληρη μία κοινωνική ομάδα. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, η συζήτηση μπορεί να είναι εξαιρετικά μακροσκελής όταν ο πόνος αποτελεί ανθρώπινη και καλλιτεχνική επιλογή. Οι παράγοντες που οδηγούν σε αυτό δεν έχουν πάντοτε την καθαρότητα της απλής σχέσης αιτίου αιτιατού. Εύκολα, λοιπόν, μπορεί ο πόνος να συμβολοποιηθεί και να κλείσει στους κόλπους του ανομολόγητα κομμάτια της βασικής ουσίας της ανθρώπινης φύσης. Ο πόνος, άλλωστε, στα μεγάλα μεγέθη του, λαμβάνει κάτι από την αίγλη των αρχέγονων ενστίκτων και, ανά περίπτωση, μπορεί να συνδεθεί άρρηκτα με την ικανοποίησή τους ή την άρνηση αυτής της εκπλήρωσης.
Στις 3 Φεβρουαρίου 2015, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, θα πραγματοποιηθεί συζήτηση με θέμα ‘Η Ιστορία του Πόνου’ Μικρή Σκηνή. Ώρα : 19.OO. Η είσοδος σε όλες τις εκδηλώσεις του κύκλου ‘Λέξεις & Σκέψεις’ είναι δωρεάν και θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας. Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφθείτε το site της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών.
