Γιατί ο Θουκυδίδης παραμένει επίκαιρος και αποκαλυπτικός για την φύση του ανθρώπου και του πολέμου

Τον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου ξέσπασε ο τρομερός λοιμός που εξαφάνισε σχεδόν το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Αθήνας. Το απροσδόκητο γεγονός και η ταυτόχρονη παρουσία των Σπαρτιατών στις παρυφές της πόλης είχαν γκρεμίσει την αυτοπεποίθηση των Αθηναίων, οι οποίοι άρχισαν να κατηγορούν τον Περικλή ότι τους παρέσυρε  στον πόλεμο και η τακτική του (να μην δίνουν μάχες στην ξηρά, αλλά να επιτίθενται στην Πελοπόννησο με τον τεράστιο στόλο τους) δεν αποδίδει.

Ο Περικλής απάντησε ότι «αν πρέπει να κατηγορήσετε κάποιον, αυτός δεν είναι άλλος από τους εαυτούς σας, γιατί εσείς ψηφίσατε και αποφασίσατε τόσο την εμπλοκή μας όσο και την τακτική που ακολουθούμε. Διότι, αν διαφωνείτε με αυτό και ρίχνετε σε εμένα την ευθύνη για τις πρόσκαιρες ατυχίες που τώρα αντιμετωπίζουμε – που σε μεγάλο βαθμό οφείλονται στον αστάθμητο παράγοντα του μεγάλου λοιμού, με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να μου αποδώσετε και την ευθύνη όταν θα νικήσουμε τον πολεμο, αποδεχόμενοι ότι εγώ θα είμαι ο λόγος της επιτυχίας και όχι εσείς που τα ψηφίσατε».   

Τότε ο λαός της Αθήνας συμφώνησε δύσθυμα με τον Περικλή και σταμάτησε να τον κατηγορεί. Τελικά όμως, λίγο καιρό αργότερα του επέβαλε πρόστιμο, αν και του ανέθεσε ξανά την στρατηγία, αναγνωρίζοντας την εξαιρετική ικανότητα του ανδρός στην πολιτική και την άδολη αγάπη του για την πατρίδα, αφού όμως τον τιμώρησε για τα όποια λάθη του (δεν είχε κάνει τις ανάλογές προβλέψεις για να αντιμετωπίσει τον λοιμό). 

Αυτό λέγεται δημοκρατία. Οι πολίτες να αποφασίζουν για τις υποθέσεις της πόλης, αφού έχουν ενημερωθεί υπεύθυνα και οι ηγέτες να λογοδοτούν και να τιμωρούνται για τα λάθη τους. Επίσης, η απάντηση του Περικλή είναι ένα αιώνιο μάθημα στο πώς οφείλει να δρα και να αντιμετωπίζει τον λαό ο σωστός πολιτικός: αταλάντευτα και με μοναδική έννοια το καλό της πατρίδας και όχι το χάϊδεμα των αυτιών του λαού. 

Ο Περικλής είναι – κατά τον Θουκυδίδη – το πρότυπο του πολιτικού, γιατί συνδυάζει το όραμα, την ανεξαρτησία από κάθε συμφέρον, την πολιτική ικανότητα και την σθεναρή αντίσταση στον λαϊκισμό. Ιδίως το τελευταίο χαρακτηριστικό τον έκανε να διαφέρει από τους διαδόχους του (Αλκιβιάδης, Νικίας, κλπ) που δεν κατάφεραν να οδηγήσουν την Αθήνα στη νίκη. 

Όπως ξέρει όποιος ταλαιπωρήθηκε από το βάσανο που ονομάζουμε ελληνικό σχολείο, η «Ιστορία» του Θουκυδίδη είναι η εξιστόρηση του φοβερού Πελοποννησιακού Πολέμου που κράτησε τρεις δεκαετίες και άλλαξε την εικόνα την Ελλάδας. Ως εκ τούτου, είναι ένας κατάλογος συμπλοκών, μαχών, ναυμαχιών, προετοιμασιών και λοιπών πολεμικών δραστηριοτήτων από το 431πΧ ως το 411πΧ (ο Θουκυδίδης πέθανε πριν ολοκληρώσει το έργο της καταγραφής όλου του πολέμου που έληξε το 404πΧ), ενώ στο πρώτο από τα οκτώ Βιβλία του αναλύεται η γιγάντωση της Αθήνας μετά τα Μηδικά και τα γεγονότα που οδήγησαν στον πόλεμο.    

Αυτό που δεν ξέρει όμως είναι ότι η «Ιστορία» είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία που γράφτηκαν ποτέ. Από τις πρώτες σελίδες ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι το μεγαλόπρεπο ύφος του μεγάλου ιστορικού καθηλώνει: η αυστήρή μεθοδολογία και η αφοσίωσή του στο μοναδικό στόχο του – την αφήγηση και αιτιολόγηση όσων διαδραματίστηκαν στην τιτανομαχία Αθήνας (προοδευτικής/τολμηρής) και Σπάρτης (συντηρητικής/αμυντικής) – υπηρετούνται από ένα κείμενο σχεδόν γυμνό από επιθετικούς προσδιορισμούς, όπου απουσιάζουν και οι κάθε λογής μύθοι, περιγραφές έργων τέχνης και λοιπά στοιχεία που θα μπορούσαν να μας αποσπάσουν από τον αρχικό στόχο.

Είναι το κείμενο στο οποίο, για πρώτη φορά στην ιστοριογραφία, όλες οι πληροφορίες που αναφέρονται είναι από πρώτο χέρι (ο συγγραφέας έζησε όλο τον πόλεμο, υπήρξε στρατηγός των Αθηναίων το 423πΧ και κόντεψε να πεθάνει από τον λοιμό) ή έχουν διασταυρωθεί από αυτόπτες μάρτυρες και γραπτές πηγές. Ο πλούτος τους (γεωγραφικές, ιστορικές, πολεμικής τακτικής, πολιτικής, διπλωματίας, κλπ) σαγηνεύει, καθώς εντάσσονται έξοχα από τον Θουκυδίδη στους αριστουργηματικούς λόγους (Επιτάφιος, κλπ.) που αποκαλύπτουν τόσο την ποιότητα των πρωταγωνιστών όσο και τις συνθήκες της εποχής.  

Ο πόλεμος αυτός, λέει ο Θουκυδίδης, ήταν αναπόφευκτος, διότι η Αθήνα είχε αποκτήσει άνευ προηγουμένου δύναμη και η Σπάρτη δεν μπορούσε πλέον να μην αντιδράσει σε αυτή την απειλή. Έτσι, όλη η Ελλάδα, η Ιταλία και η Περσία γίνονται ο καμβάς ενός άγριου πολέμου, από τον οποίο κανείς δεν μπορεί να μείνει ανέγγιχτος: είναι η εποχή που πρέπει όλοι να διαλέξουν πλευρά και, όπως έμαθαν οι Μήλιοι με τον πλέον άσχημο τρόπο, ελεύθερος πια είναι μόνο όποιος ηγεμονεύει. 

Η πιο πρόσφατη μετάφραση στα νέα ελληνικά (στο πολυτονικό) του έργου του Θουκυδίδη από τον Σκουτερόπουλο (ο οποίος παραδίδει εδώ ένα έργο ζωής) στις εκδόσεις Πόλις, είναι μια μοναδική ευκαιρία για το κοινό να γνωρίσει από πρώτο χέρι το (απώτατο) παρελθόν του μέσα από ένα έξοχο και εύληπτο ανάγνωσμα που, 2400 χρόνια μετά την ξυγγραφή του, παραμένει επικαίρο και αποκαλυπτικό για την φύση του ανθρώπου και του πολέμου.