Ο χρόνος και τα μυστήρια του από τον Αριστοτέλη μέχρι το τελευταίο βιβλίο του Ηλία Μαγκλίνη

Τα μυστήρια του χρόνου και της μνήμης σαγήνευαν και προβλημάτιζαν πάντοτε τους στοχαστές και τους συγγραφείς, σε όλες τις εποχές. Και αυτό γιατί η μνήμη δεν είναι μόνο ο χρονικογράφος των περασμένων βιωμάτων μας, αλλά και ο προσωπικός μας χρόνος στον οποίο εγγράφονται -με έναν παράξενο τρόπο- οι εμπειρίες μας. Πώς, όμως, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο χθεσινός εαυτός μας είναι το ίδιο πρόσωπο με τον τωρινό και όχι δύο διαφορετικές υπάρξεις;

Με άλλα λόγια, όπως επισήμανε ο Γουίλιαμ Tζέιμς (1842-1910), τι θα μπορούσε να πείσει κάποιον ότι εκείνο το παιδί που απεικονίζεται σε μια κιτρινισμένη φωτογραφία είναι το ίδιο πρόσωπο με αυτόν που είναι τώρα υπερήλικας; H υπόθεση αυτή δεν είναι καθόλου εύκολη και αφορά στο διαχρονικό φιλοσοφικό πρόβλημα της προσωπικής ταυτότητας.

Ο Tζον Λοκ (1632- 1704) εξηγεί ότι το κριτήριο βάσει του οποίου θα μπορούσε κανείς να βεβαιωθεί για τη συνέχεια της ταυτότητάς του, δεν είναι δυνατόν να αναφέρεται στο σώμα, καθώς το τελευταίο δεν μένει το ίδιο στο πέρασμα του χρόνου. Υπάρχει και μία επιπλέον ιδιαιτερότητα: Εάν αναλογιστούμε ότι μνήμη είναι η ικανότητα του νου να σκέπτεται κάτι που έχει ήδη παρέλθει, κάτι -δηλαδή- που δεν υπάρχει, πώς είναι δυνατόν να σκεπτόμαστε κάτι το ανύπαρκτο; Προκειμένου, λοιπόν, να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα ο Πλάτωνας (427 π.X.- 347 π.X.) πίστευε ότι όποτε θυμόμαστε κάτι, στην ουσία βλέπουμε το είδωλο που αποτυπώθηκε στην επιφάνεια της ψυχής μας και μέσω αυτού ερχόμαστε σε επαφή με ό,τι στάθηκε η αιτία για τη δημιουργία του «αποτυπώματος».

Η περίεργη αυτή ιδέα επηρέασε τον Aριστοτέλη (384- 322 π.X.) στην αρχαιότητα και τον Nτέιβιντ Xιουμ (1711- 1776) στην νεώτερη εποχή, οι οποίοι υποστήριξαν ότι κατά τη διαδικασία της μνήμης, η αναφορά στο παρελθόν γίνεται μέσω μιας αισθητής παράστασης, η οποία έχει εντυπωθεί μέσα μας εν είδει εικόνας. Αλλά, πάλι, πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η εικόνα που νομίζουμε ότι θυμόμαστε αντιστοιχεί σε κάτι το πραγματικό και δεν είναι προϊόν της φαντασίας;

Στο πέρασμα των αιώνων, οι ουκ ολίγες ιδιαιτερότητες της μνήμης και η σημασία της, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και στοχασμού και στον χώρο της λογοτεχνίας. Ο Xόρχε Λουίς Mπόρχες (1899- 1986) -για παράδειγμα- έχει γράψει ένα εκπληκτικό διήγημα με τίτλο «Φούνες ο Mνήμων». Ο ήρωας, Iερενέο Φούνες, διαθέτει μία υπερφυσική, τέλεια μνήμη, θυμάται τα πάντα: κάθε φύλλο που είχε δει σε δέντρο, κάθε λέξη που είχε ακούσει στη ζωή του, κάθε πνοή ανέμου που είχε νιώσει, κάθε εντύπωση γεύσης, κάθε πρόταση.

Σε αυτήν την αριστουργηματική, ακραία εκδοχή, ο Iρενέο Φούνες θα συντριβεί κάτω από μια κυριολεκτικά αφόρητη μνήμη, από μία απρόσκοπτη συμφόρηση πληροφοριών της οποίας τη ροή αδυνατεί να ελέγξει. Και, βέβαια, όταν μιλάει κανείς για την λογοτεχνική αντιμετώπιση της μνήμης δεν μπορεί να μην αναφερθεί στο μεγαλειώδες μυθιστόρημα «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Mαρσέλ Προυστ (1871-1922) το οποίο έμελλε να αποτελέσει μία νέα αφετηρία για την πεζογραφία.

Ο Προυστ αναζητεί τον χρόνο σε ένα πλέγμα τόπων, αισθήσεων και αναμνήσεων: τα πάντα μπορούν να αποτελέσουν μία απλή αφορμή για να ταξιδέψει ο νους προς το παρελθόν. Άλλωστε, η μνήμη μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη, με το παρελθόν να εξαρτάται μόνο από εκείνη την τυχαία στιγμή που θα το ανακαλέσει και από την οποία θα αναδυθεί ένας κόσμος θαμμένος, ξεχασμένος μέσα μας. Και αυτό ακριβώς αξιοποιεί και αναδεικνύει υποδειγματικά το «Είμαι όσα έχω ξεχάσει: Μια αληθινή ιστορία». Εκ πρώτης όψεως, η πρόθεση του συγγραφέα είναι να βιογραφήσει την οικογένεια από την πλευρά του πατέρα του, με αφορμή το μυστηριώδες γεγονός της δολοφονίας του παππού του – πιθανότατα από αριστερή οργάνωση στο Αγρίνιο, το 1944. 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ζωή είναι μια διαρκής άσκηση στην απουσία»

Ο Ηλίας Μαγκλίνης, ωστόσο, διερευνά στην ουσία τη σχέση του με τον πατέρα του. Η επιμελής ιστορική έρευνα και η αγωνιώδης προσπάθειά του να περισυλλέξει κάθε ψήγμα παιδικών αναμνήσεων τον φέρνει αντιμέτωπο με την ίδια τη μνήμη, τον μηχανισμό και την επίδραση της. Αυτό που προκύπτει, είναι ένας διάλογος με τον πατέρα και -την ίδια στιγμή- με τον εαυτό του. Και όλα αυτά σε μία προσπάθεια επαναπροσδιορισμού, μέσα από μία γραφή που συνδυάζει θαυμαστά την ιστορία, το ρεπορτάζ, την αυτοβιογραφία και τον αιχμηρό στοχασμό. Πάνω απ’ όλα, όμως, είναι η μνήμη που πρωταγωνιστεί σε αυτό το συνταρακτικό βιβλίο – η ατομική μνήμη, η συλλογική μνήμη, η ιστορική μνήμη, η αναζήτηση της κατανόησης του ανείπωτου, αυτού που επιμελώς έχει εγκαταλειφθεί, που έχει απωθηθεί, που έχει αποσιωπηθεί. Αλλά και που -τελικά- δεν έχει λησμονηθεί, οδηγώντας στην αποκρυπτογράφηση τόσο του οικογενειακού όσο και του συλλογικού τραύματος.

Εδώ, η οικογενειακή ιστορία αναμετριέται -κατά τρόπο καθηλωτικό- με τη μεγάλη Ιστορία. Και η προσπάθεια του συγγραφέα για τη δική του αυτογνωσία και την αναζήτηση ταυτότητας περνάει μέσα από τα μονοπάτια της αυτής της τραυματικής μνήμης -ιστορικής και ατομικής- με μοναδικό στόχο την επίπονη και κοπιώδη ανασύνθεσή της. Αλίμονο, όμως.

Το κλειδί της ιστορίας δεν βρίσκεται στη πρόσφορες αναμνήσεις, αλλά σε όλα εκείνα που επιμελώς βυθίστηκαν στη λήθη – σε όσα κρύβονται μέσα στις επιβεβλημένες σιωπές του παρελθόντος. Και είναι τότε ακριβώς που συνειδητοποιούμε κάτι που είναι ταυτόχρονα τρομακτικό και λυτρωτικό: Είμαστε και όσα έχουμε ξεχάσει ή όσα δεν ειπώθηκαν ποτέ. Κάπως έτσι, τα χαμένα κομμάτια του παζλ μπαίνουν στη θέση τους και τελικά συμπληρώνεται η εικόνα – η οποία, συνήθως, απέχει πολύ από εκείνην που κάποτε πιστέψαμε για αληθινή… 

Ηλίας Μαγκλίνης
«Είμαι όσα έχω ξεχάσει: Μια αληθινή ιστορία»
Εκδόσεις: Μεταίχμιο
Σελίδες: 264

Βιβλία στη Βιτρίνα 

Ζάουμε Καμπρέ
«Η σκιά του ευνούχου»
Μετάφεαση: Ευρυβιάδης Σοφός
Εκδόσεις: Πόλις
Σελίδες: 528

Ο Μικέλ Ζενζάνα, τελευταίος απόγονος μιας άλλοτε ισχυρής μεγαλοαστικής οικογένειας της Καταλονίας, νιώθει πια γερασμένος, χωρίς δίψα για ζωή. Κατά τη διάρκεια ενός δείπνου με μια γοητευτική συνάδελφο δημοσιογράφο σε ένα πολυτελές εστιατόριο, αποφασίζει να μιλήσει για το παρελθόν του: την οικογένειά του, τη στρατευμένη νιότη του, τον αγώνα του εναντίον της δικτατορίας του Φράνκο, τον παθιασμένο έρωτά του για μια βιολονίστρια, την αγάπη του για τις τέχνες. Έργο μελαγχολικής ομορφιάς, χρονικό του τέλους του φρανκισμού, οικογενειακή σάγκα, στοχασμός για την τέχνη, αλλά και ένα φιλόδοξο ιστορικό και κοινωνικό μυθιστόρημα.

Ντέιζι Τζόνσον
«Κάτω από την επιφάνεια»
Μετάφραση: Μαρία Βαρδοπούλου
Εκδόσεις: Καστανιώτη
Σελίδες: 304

Οι λέξεις ήταν πάντοτε σημαντικές για την Γκρέτελ. Ως παιδί, ζούσε με τη μητέρα της σε ένα πλοιάριο και μαζί είχαν επινοήσει μία διάλεκτο που χρησιμοποιούσαν μόνο οι δυο τους. Όμως έχουν να συναντηθούν δεκαέξι χρόνια. Οι αναμνήσεις έχουν πια ξεθωριάσει. Τώρα η Γκρέτελ εργάζεται ως λεξικογράφος, ενημερώνοντας λήμματα, όπως ταιριάζει στη μοναχική της φύση. Ώσπου ένα τηλεφώνημα από το νοσοκομείο διακόπτει την απομόνωσή της. Η Γκρέτελ ανακαλεί τον κρυφό κώδικα επικοινωνίας της παιδικής της ηλικίας και αρχίζει σιγά σιγά να θυμάται. Η Ντέιζι Τζόνσον ανασκευάζει τον αρχαιοελληνικό μύθο του Οιδίποδα, τοποθετώντας την τολμηρή ιστορία της σε ένα άγνωστο περιβάλλον της σύγχρονης Αγγλίας. Ένα μυθιστόρημα για την οικογένεια, την ταυτότητα, την αγάπη και το πεπρωμένο.

Θωμάς Κοροβίνης
«Η τελευταία ώρα του Οδυσσέα Ανδρούτσου»
Εκδόσεις: Άγρα
Σελίδες: 112

Έπειτα από μια συστηματική μελέτη της βιβλιογραφίας σχετικά με την προσωπικότητα και την εποχή της δράσης και του κατατρεγμού του Οδυσσέα Ανδρούτσου, ενός από τους κορυφαίους στρατηγούς της Παλιγγενεσίας, ο συγγραφέας, εμπνευσμένος από την πιο συγκλονιστική εποχή του βίου του, τον παρουσιάζει σε μια φανταστική δημόσια εξομολόγηση, την τελευταία ώρα της ζωής του, στη φυλακή της Ακρόπολης. Αναλύοντας ο ίδιος τα θετικά και τα αρνητικά του χαρακτήρα του, τις πτυχές της ιδιοσυγκρασιακής του μοναδικότητας, τις αφορμές και τις επιδιώξεις των ανταγωνιστών και των διωκτών του, ο Ανδρούτσος επιζητεί την αυτοδικαίωσή του απαντώντας στα βασικά ερωτήματα που αιωρούνται ακόμη, δύο αιώνες αργότερα, παρά την ιστορική αποκατάσταση της προσωπικότητας και του έργου του.

Γιατί καταλύθηκε τόσο γρήγορα και τόσο ολοσχερώς η δημοκρατία στη Γερμανία τη δεκαετία του ’30; Πώς επέτρεψε μια δημοκρατική κυβέρνηση στον Αδόλφο Χίτλερ να αδράξει την εξουσία; Στον «Θάνατο της Δημοκρατίας», ο Benjamin Carter Hett δίνει τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα και η ιστορία που αφηγείται αφήνει ανησυχητικούς απόηχους για τη δική μας εποχή, αποδεικνύοντας πόσα κοινά έχουμε τελικά με τους Γερμανούς του 1930. Όντας κορυφαίος μελετητής της Γερμανίας του εικοστού αιώνα και χαρισματικός αφηγητής, ο Benjamin Carter Hett μας δίνει ένα ηχηρό μάθημα για την εποχή μας.