Η μυστηριώδης γοητεία του εγκλήματος έχει μία μακρά και παράξενη διαδρομή η οποία ποικιλοτρόπως αποτυπώνεται στη λογοτεχνία, αλλά και επισημαίνεται -κατά καιρούς- μέσα από δοκίμια που δεν έπαψαν ποτέ να ξαφνιάζουν. Άλλωστε, το ερώτημα που έπεται μιας ανεξιχνίαστης υπόθεσης φόνου μοιάζει να αφορά τον καθέναν: Ποια είναι η στιγμή εκείνη στην οποία τη σαγήνη του μυστηρίου διαδέχεται ο πραγματικός κίνδυνος; Και, όμως, ακόμη και αυτή η αίσθηση του κινδύνου, του απροσδιόριστου φόβου για το τι πρόκειται να επακολουθήσει, έχει με τη σειρά της τη δική της αδιευκρίνιστη γοητεία.
Ο Τόμας ντε Κουίνσι έγραψε, το 1827, ένα οξυδερκές δοκίμιο με τον εντυπωσιακό τίτλο «Η δολοφονία ως μία εκ των καλών τεχνών». Εδώ, αναπτύσσει παραστατικά την ιδέα ότι ο φόνος μπορεί να εξεταστεί από την αισθητική άποψη και μάλιστα σύμφωνα με εκείνους τους κανόνες που διέπουν ένα έργο τέχνης! Εξάλλου, η πανουργία και η επιτηδειότητα, ο αφανισμός του άλλου και οι ταπείνωση της ήττας ήταν θελκτικά ήδη από την αρχαιότητα, όπως συνέβαινε στα αμφιθέατρα και τις αρένες. Πόσω μάλλον όταν κάθε φορά η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται σε ένα προσεκτικά δομημένο σχέδιο δράσης, με τη δολοφονία να έπεται ως συνέπεια ιδιαίτερα λεπτών χειρισμών.
Αυτή την διαχρονική και -εν μέρει- ενοχική γοητεία του εγκλήματος δεν θα αργούσε να την αξιοποιήσει και η λογοτεχνία, δημιουργώντας ένα ξεχωριστό και ασυνήθιστα δημοφιλές είδος. Το πρώτο αστυνομικό διήγημα ήταν «H διπλή δολοφονία της οδού Mοργκ» (1841) του ιδιοφυούς Έντγκαρ Άλαν Πόε (1809-1849) και ήδη σε αυτό διακρίνονται τα δύο βασικά συστατικά μιας υποδειγματικής αστυνομικής πλοκής: Ένας περίεργος φόνος και κάποιος που μέσα από μία σειρά συλλογισμών ξεδιαλύνει το μυστήριο. H διάδοση αυτού του μοντέλου υπήρξε καθοριστική για τις αστυνομικές ιστορίες της εποχής.
Αλλά ήταν ο σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ (1859- 1930) που θα αποδείκνυε συστηματικά ότι μία αστυνομική ιστορία που περιγράφει ένα φόνο, μπορεί να είναι -παράλληλα- και ένα αξιόλογο λογοτεχνικό έργο. Μάλιστα, το πρώτο έργο του πρωτοπόρου της αστυνομικής λογοτεχνίας είναι η «Σπουδή σε κόκκινο» (1887), ένα έργο-σταθμός που συνδυάζει υποδειγματικά την παρουσίαση του χαρακτήρα, της ζωής και του τρόπου σκέψης του πρωταγωνιστή θρυλικού ντετέκτιβ Σέρλοκ Χολμς με την εξιχνίαση ενός φόνου.
Η Άγκαθα Κρίστι, πάλι, με το εξαιρετικό «Δέκα μικροί νέγροι» (1939) έμελλε να προσδώσει μία θεατρική διάσταση στα μυθιστορήματα του είδους: Πρόκειται για μια από τις πλέον δραματικές περιπτώσεις μυστηρίου, μία ιστορία με ένα δολοφόνο χωρίς κίνητρο, δέκα ανθρώπους με ένα νεφελώδες, ένοχο παρελθόν και ένα απομονωμένο νησί – ιδανικό σκηνικό για τις πιο σκοτεινές πράξεις που μπορεί να διανοηθεί το ανθρώπινο μυαλό. Όλοι τους βρίσκονται προσκεκλημένοι σε μια έπαυλη, μέχρι που αρχίζουν ο ένας μετά τον άλλον να δολοφονούνται -υπό συνθήκες ασφυκτικής πίεσης κλειστού δωματίου- για να μη μείνει τελικά παρά μόνον ένας: ο δολοφόνος.
Πάντως, ο Ρέιμοντ Τσάντλερ στο συναρπαστικό κείμενό του «Η απλή τέχνη φόνου» (1944) αδιαφορεί για το μυθιστόρημα της Άγκαθα Κρίστι και του Κόναν Ντόιλ, χαρακτηρίζοντας την κατάρριψη του ακλόνητου άλλοθι «χαμάλικη δουλειά» και αναφέρεται κολακευτικά στον Ντάσιελ Χάμμετ, τον συγγραφέα «που παρέδωσε το έγκλημα στους ανθρώπους που έχουν πραγματικό λόγο να το διαπράττουν και δεν το κάνουν μόνο για να μας προμηθεύσουν ένα πτώμα».
Και, πράγματι, ο Τσάντλερ είχε δίκιο σε ένα πράγμα: ότι μια περίπτωση εγκλήματος, δεν είναι μόνο μία εξίσωση προς επίλυση, αλλά και μια αμείλικτη πραγματικότητα με ευρύτερες κοινωνικές διαστάσεις, κάτι που ασφαλώς είχε αντιληφθεί -πολύ νωρίτερα- και ο σημαντικότερος, ίσως, Ρώσος λογοτέχνης του 19ου αιώνα μέσα από ένα μυθιστόρημα που είναι κατεξοχήν κλασικό: Ο Ντοστογιέφσκι εμπνεύστηκε το «Έγκλημα και τιμωρία» από ένα αληθινό περιστατικό. Στα μέσα της δεκαετίας του 1860, ένας φοιτητής είχε δολοφονήσει έναν γέροντα με κίνητρα παρόμοια με του Ρασκόλνικοφ. Ο τελευταίος παρουσιάζεται στο βιβλίο ως ένας απελπισμένος νέος, διωγμένος από το πανεπιστήμιο, ταπεινής καταγωγής, ο οποίος σκοτώνει μια γριά τοκογλύφο που κανείς δεν πρόκειται να πενθήσει, θεωρώντας ότι θα λύσει τα οικονομικά του προβλήματα, ενώ ταυτόχρονα θα απαλλάξει την κοινωνία από ένα άχρηστο μέλος της.
«Παραδειγματικοί φόνοι»
Μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης
Εκδόσεις: Άγρα
Σελίδες: 93
Αστυνομικό θρίλερ με θρησκευτικές, φιλοσοφικές και κοινωνικές διαστάσεις, αποτελεί την πρώτη από τις μεγάλες μυθιστορηματικές συνθέσεις του Ρώσου συγγραφέα, με τον κεντρικό της ήρωα, τον νεαρό δολοφόνο Ρασκόλνικοφ, να κυριεύεται από τις τύψεις, παλινδρομώντας ανάμεσα στο ορθό και το άδικο, το λογικό και το παράλογο, ενώ –παράλληλα- αποτυπώνεται καθηλωτικά η συνολική ψυχολογική διαδικασία του εγκλήματος.
Την ίδια περίπου εποχή, ανάμεσα στο 1860 και 1862, ο Καρλ Μαρξ θα επεφύλασσε μία απρόσμενη και απενοχοποιημένη προσέγγιση του θέματος μέσα από το εκπληκτικό, από κάθε άποψη, «Εγκώμιο του εγκλήματος» – ένα δοκίμιο περιπαιχτικό και κυνικό, που ισορροπεί επιδέξια ανάμεσα στον αποτροπιασμό και την ατράνταχτη λογική. Σε αυτό, ο σπουδαίος διανοητής εστιάζει στην αξία που έχει η εγκληματική πράξη στην παραγωγική διαδικασία και όχι μόνο. Λόγω του εγκλήματος –λέει ο Μαρξ- υπάρχει η αστυνομία και η ποινική δικονομία, οι κλητήρες, οι δικαστές, οι δεσμοφύλακες – μεταξύ άλλων.
Όλοι αυτοί οι ετερόκλητοι επαγγελματικοί κλάδοι, που αποτελούν ισάριθμες κατηγορίες του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, αναπτύσσουν διάφορες ικανότητες του ανθρώπινου πνεύματος, φτιάχνουν νέες ανάγκες, αλλά και νέους τρόπους για την ικανοποίησή τους. Ο φιλόσοφος παράγει ιδέες, ο ποιητής ποιήματα, ο πάστορας κηρύγματα, και ούτω καθεξής. Ο εγκληματίας παράγει εγκλήματα. Αν προσέξουμε καλύτερα πως σχετίζεται αυτός ο τελευταίος κλάδος παραγωγής με το κοινωνικό σύνολο, θα απαλλαγούμε από πολλές προκαταλήψεις – διατείνεται ο Μαρξ.
Το 1956, εκδίδεται στην Πόλη του Μεξικού το βιβλίο του Μαξ Άουμπ «Παραδειγματικοί φόνοι», μία ευφυέστατη σύλληψη λογοτεχνικών κειμένων που -εκ πρώτης όψεως- μοιάζουν με απολογίες κάποιων φονιάδων χωρίς αιτία, οι οποίοι επιχειρούν να εξηγήσουν τους λόγους που τους οδήγησαν στο έγκλημα. Είναι μία διεξοδική καταγραφή αλλεπάλληλων φόνων με διαφορετικά χαρακτηριστικά ο καθένας από αυτούς.
Πράγματι, αυτό το βιβλίο-διαμάντι περιέχει περίπου 100 απολογίες φονιάδων, οι οποίοι σκότωσαν με ποικίλους τρόπους (με πιστόλι, ξυράφι, βαρίδι, μπουκάλι, σουγιά, χαρτοκόπτη, διαβήτη, ρόπαλο του μπέιζμπολ, πιόνι σκακιού, σίδερο σιδερώματος, δηλητήριο, κλωτσιές, σπρώξιμο), συχνά από εκνευρισμό, αγανάκτηση, για λόγους ηθικής τάξης, αρχής ή φιλανθρωπίας.
Ο αναγνώστης, όμως, που θα απολαύσει τα εξαίσια κείμενα-απολογίες πρέπει να λάβει υπόψη του ότι είναι απολύτως πλαστά! Άλλωστε, ανεξάρτητα από τη θέση τους στην παγκόσμια λογοτεχνία, οι «Παραδειγματικοί φόνοι» έχουν τιμηθεί στη Γαλλία με το Μέγα Βραβείο Μαύρου Χιούμορ. Και αυτό, κάθε άλλο παρά είναι τυχαίο για αυτήν την ευφάνταστη και μακάβρια ανθολογία εγκληματικής δράσης, που δεν παύει ποτέ να ξαφνιάζει με την απρόσμενη επινοητικότητα και αμεσότητα με την οποία αναδεικνύει τις ποικίλες εκφάνσεις του κακού…
ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ
«Εμμονή»
Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
Εκδόσεις: Πόλις
Σελίδες: 648
Γύρω από τον μεγάλο βικτοριανό ποιητή Ράντολφ Χένρι Ας μαίνεται ένας υπόγειος πόλεμος. Πανεπιστημιακοί, φιλόλογοι, μελετητές, διεκδικούν την αποκλειστικότητα της μελέτης του έργου του. Όλα τα χτυπήματα επιτρέπονται, ακόμη και η κλοπή χειρογράφων, η δόλια απόσπαση πληροφοριών, η εξαπάτηση. Αλλά καθώς αυτές οι ακαδημαϊκές διαμάχες κορυφώνονται, ο νεαρός ερευνητής Ρόλαντ Μίτσελ ανακαλύπτει μια επιστολή του ποιητή που απευθύνεται σε μια άγνωστη γυναίκα. Μαζί με τη φεμινίστρια, πρωτοπόρο των γυναικείων σπουδών, Μωντ Μπέιλι, θα επιχειρήσουν να διαλευκάνουν το ερωτικό μυστήριο που φαίνεται να περιβάλλει την επιστολή. Οι δυο τους, κρυφά από συναδέλφους και ανταγωνιστές μελετητές, θα αποδυθούν σ’ ένα ασθματικό κυνήγι θησαυρού και πολύ γρήγορα η διανοητική τους περιπέτεια θα γίνει και πραγματική.
«Να βρω ξανά του νήματος την άκρη»
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 160
Ένα βιβλίο για τον στιχουργικό κόσμο του Θανάση Παπακωνσταντίνου, που έχει αγαπηθεί πολύ χάρη στα τραγούδια του. Στα δύο μέρη αυτού του σχεδιάσματος ποιητικής βιογραφίας –«Με τη δική του περπατησιά» και «Θεματική και καταβολές»- εξετάζεται, μεταξύ άλλων, η κοινωνική διάσταση των στίχων του Παπακωνσταντίνου, που με ποικίλους τρόπους αποτυπώνουν την ένταση της υπαρξιακής αγωνίας, καθώς και η σχέση τους με το δημοτικό τραγούδι και τη νεότερη ποίηση. Επιχειρείται επίσης, μέσα από χαρακτηριστικά παραδείγματα τραγουδιών, η κατανόηση του βλέμματος του δημιουργού προς τον κόσμο και τον εαυτό του, την κοινωνία και το άτομο, το παρόν και το παρελθόν, τη μνήμη και το όραμα, την Ανατολή και τη Δύση. Στην προσπάθεια σύνθεσης του βιβλίου αυτού συνέβαλε ο ίδιος ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, απαντώντας πρόθυμα σε ερωτήσεις του συγγραφέα σχετικά με την ποιητική του κοσμοθεωρία.
«Ένας καλλιτέχνης της πείνας και άλλες δύο αποδιδαχές»
Μετάφραση: Θοδωρής Τσομίδης
Εκδόσεις: Gutenberg
Σελίδες: 168
Η περίπτωση Φραντς Κάφκα έμελλε να αποτελέσει ορόσημο για τη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα, αφού η ιδιομορφία της υπήρξε -και εξακολουθεί να είναι- μοναδική και ανεπανάληπτη, εξερευνώντας τα ανεξακρίβωτα όρια του παραλόγου. Ο Κάφκα είναι από μόνος του ένα λογοτεχνικό είδος. Το είδος αυτό είναι μια σειρά από βιβλικής φόρμας παραβολές που ωστόσο δεν αποσκοπούν στη διδαχή – δεν διδάσκουν διότι δεν υπάρχει ούτε δάσκαλος, ούτε σχολείο. Υπάρχει ένας καθρέφτης δίπλα σου και το μαρτύριο είναι ότι δεν ξέρεις σε ποια πλευρά του καθρέφτη είναι ο αληθινός σου εαυτός.
«Το εξιλαστήριο θαύμα»
Εκδόσεις: Κίχλη
Σελίδες: 344
Ένα ζευγάρι σε κρίση αναλαμβάνει την αναδοχή ενός ασυνόδευτου προσφυγόπουλου. Ο ερχομός του νεαρού Σομαλού θα ανακινήσει το παρελθόν του καθενός, φέρνοντας στην επιφάνεια τραύματα εκτοπισμού τόσο του άνδρα όσο και της γυναίκας, και συγχρόνως θα δράσει ως καταλύτης στη σχέση τους. Η δεκαεφτάχρονη κόρη τους θα νιώσει έλξη προς το νέο μέλος της οικογένειας, ενώ η δεκατριάχρονη αδελφή της θα βιώσει αντιφατικά συναισθήματα, που θα καταγράψει στο προσωπικό της ημερολόγιο. Οι εξελίξεις σύντομα θα πάρουν μορφή χιονοστιβάδας. Πρόκειται για ένα πολυεστιακό μυθιστόρημα, που παρακολουθεί τον «ξένο» διαδοχικά μέσα από τα μάτια καθενός από τα τέσσερα μέλη της οικογένειας, προσφέροντάς μας μια σειρά από προβολές πάνω στο αινιγματικό και, μέχρι τέλους, απροσπέλαστο πρόσωπό του.