«Δωμάτιο, απόγευμα. Άντρας και γυναίκα, τριάντα οκτώ χρονών, κάθονται διαγωνίως απέναντι σε όμοιες βαριές πολυθρόνες. Στη μια πλευρά του τοίχου εφάπτεται ξύλινο ντιβάνι με σκληρό, ογκώδες μαξιλάρι, καλυμμένο όλο από κεραμιδί ριχτάρι με γεωμετρικά σχήματα. Κάποιες φορές στο μαξιλάρι υπάρχει ανοιγμένο χαρτομάντιλο, που η γυναίκα, μόλις ο άντρας μπει στο δωμάτιο, σπεύδει να εξαφανίσει πίσω από την πλάτη της».
Είναι οι πρώτες φράσεις του μυθιστορήματος Από το πουθενά του Μισέλ Φάις. Μια ακολουθία κινήσεων συγκεκριμένη που θα επαναληφθεί με μικρές αλλαγές εννιά ακόμα φορές σε διάστημα δέκα ετών μέσα στο βιβλίο. Μια περιγραφή οικεία σε κάποιους, αναγνωρίσιμη από όλους, το ξεκίνημα μια συνεδρίας ψυχανάλυσης.
Οι διαδοχικές συναντήσεις συγκροτούν τον άξονα πάνω στον οποίο χτίζεται το μυθιστόρημα. Ο αναλυόμενος, ένας συγγραφέας που τον βρίσκουμε στα τριάντα οχτώ του και τον αφήνουμε στα σαράντα οχτώ αφηγείται όνειρα, φόβους και επιθυμίες στην ψυχαναλύτριά του. Σταδιακά ο φακός φεύγει από αυτόν και στρέφεται σε εκείνη. Ο ασθενής ζητάει να μάθει περισσότερες λεπτομέρειες, θέλει να μάθει τι σκέφτεται, προσπαθεί να την αναλύσει ο ίδιος.
«Κάποιες φορές σκέφτομαι να σας μαγνητοφωνώ. Ακόμη και τις σιωπές σας. Να καταγράφω ακόμη και την πυκνότητα ή την αραιότητα του αέρα ανάμεσά μας, που ποικίλλει, διαμορφώνεται σύμφωνα μ’ αυτά που λέμε ή δεν λέμε, που σκεφτόμαστε ή αισθανόμαστε εδώ μέσα. Γι’ αυτό, με το που φεύγω από εδώ, αμέσως κάθομαι σ’ ένα καφέ, σ’ ένα παγκάκι, ακόμη και στο πεζοδρόμιο έχω καθίσει, για να καταγράψω ό,τι θυμάμαι απ’ όσα διαμείβονται σ’ αυτό το δωμάτιο. Συχνά έχω σκεφτεί, όταν βγαίνετε για λίγο από το δωμάτιο, να ξεφυλλίσω το μπλοκάκι σας, να δω τις σημειώσεις σας. Ξέρετε ότι έχω ονειρευτεί το βυσσινί μπλοκάκι σας; Ότι έχω ακούσει το φυλλομέτρημά του στον ύπνο μου;»
Πυρήνας του βιβλίου είναι η αλληλεπίδραση ψυχαναλυτή-ψυχαναλυόμενου. Είναι μια σχέση αυστηρά προκαθορισμένη που υπακούει σε ξεκάθαρους κανόνες. Οι δυο άνθρωποι είναι αποκλεισμένοι από τον έξω κόσμο στο δωμάτιο της ψυχοθεραπείας, απρόσιτοι και απρόσβλητοι, ταυτόχρονα όμως δεν μπορούν να ξεφύγουν από τα όρια του ρόλου τους. Ο αναλυόμενος οφείλει να αφηγείται. Ο θεραπευτής να ακούει και να παρατηρεί. Οποιαδήποτε παρεκτροπή είναι απαγορευμένη. Δεν επιτρέπεται να καλλιεργήσουν αισθήματα συμπάθειας, φιλίας, επιθυμίας, αντιπάθειας, επιθετικότητας. Ακόμα και αν ή όταν αυτά δημιουργούνται, δεν υπάρχει ο τρόπος να εκφραστούν. Όσο οι δυο είναι παγιδευμένοι σε αυτούς τους δυο επαναλαμβανόμενους και μόνο σταδιακά εξελισσόμενους ρόλους ανοίγεται η δυνατότητα για κάθε άλλη έκφραση της δυάδας.
Το ζευγάρι πολλαπλασιάζεται επ’ άπειρον μέσα στο βιβλίο. Αποκτά κάθε μορφή και κάθε ταυτότητα που θα μπορούσε να πάρει. Γίνονται Εσκιμώοι και γίνονται Ιάπωνες. Γίνονται άστεγοι και γίνονται παιδιά. Γίνονται εραστές, ομοφυλόφυλοι και παραβατικοί. Η σχέση τους αλλάζει, η ένταση ανάμεσα στους χαρακτήρες έχει πολλές διαφορετικές τιμές. Οι δυο πλευρές δεν είναι ξεκάθαρες όπως δεν είναι ξεκάθαρη και η σχέση μεταξύ τους. Θα μπορούσαν να είναι λησμονημένα όνειρα του συγγραφέα που διέφυγαν από την ανάλυση ή προβολές της σχέσης τους σε διαφορετικές διαστάσεις. Είναι τέτοιο το πλήθος των ενναλακτικών ιστοριών που καταλήγουν να είναι μηδενικές αφού είναι αδύνατο να ομαδοποιηθούν και να αναλυθούν. Είναι δύο, είναι η κάθε δυνατή έκφραση ενός ζευγαριού.
Μισέλ Φάις. Φωτογραφια Κωνσταντινος Πίττας
Η τεμαχισμένη αφήγηση ήταν πάντα ένα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του έργου του Φάις. Από το πρώτο του μυθιστόρημα, την Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου (1994) όπου ο αναγνώστης βρισκόταν μπροστά σε ένα βιβλίο που δεν μπορούσε να ολοκληρωθεί μέχρι το πιο πρόσφατο, τα Κτερίσματα (2012), όπου τα αλλεπάλληλα μικρά ερωτικά κείμενα συνθέτουν μια ιδιαίτερη βιογραφία ο αναγνώστης ήταν πάντα συμμέτοχος με τον συγγραφέα στη σύνθεση της ιστορίας. Χωρίς να παραγνωρίζουμε την αξία του προηγούμενού του έργου μπορούμε να πούμε ότι στο Από το πουθενά η θρυμματισμένη αφηγηματική μέθοδος του συγγραφέα βρίσκει την πλήρωσή της. Ο Φάις δίνει τις ψηφίδες που μπορούν να τοποθετηθούν με μια σειρά από εναλλακτικούς τρόπους σχηματίζοντας την εικόνα που επιθυμεί να δει ο αναγνώστης. Η ίδια η προσπάθεια παραγωγής μιας ιστορίας, και ενός νοήματος τελικά, θα προσομοιάσει στην προσπάθεια ενός ψυχαναλυτή να οργανώσει τα σπαράγματα του ψυχαναλυόμενου, την συνειρμική αφήγησή του.
Το έργο του Φάις διαπνέεται εξακολουθητικά από την αναζήτηση του εαυτού η οποία διαχέεται και στην αφηγηματική της αναπαράσταση. «Μια άλλη φορά πάλι, ο ίδιος άγνωστος δεν μου είπε τίποτα, απλώς με κοίταξε με τα ήσυχα, γαλάζια μάτια του, σαν να μου έλεγε, αν δεν μπορείς να αγαπήσεις τον εαυτό σου σαν οικοδεσπότη, αγάπησέ τον τουλάχιστον σαν γείτονα», λέει ένας από τους χαρακτήρες των μικροιστοριών. Νωρίτερα η ψυχαναλύτρια έχει απευθύνει στον συγγραφέα ένα ερώτημα: «Αυτός είναι ο λόγος που δεν ταξιδεύετε; Ταξιδεύουν τα βιβλία στη θέση σας;» Τέτοια ψήγματα που εμφανίζονται ακατάπαυστα μέσα στην αφήγηση υπενθυμίζουν την κατεύθυνση του βιβλίου.
Ο αναλυόμενος συγγραφέας μπορεί να μην ταξιδεύει αλλά οι τοίχοι του δωματίου ανοίγουν και περικλείουν όλο τον κόσμο, κάθε σημείο όπου είναι εφικτό να χτιστεί και να ειπωθεί μια ιστορία. Ο προκλητικός τίτλος Από το πουθενά μπορεί να ερμηνευθεί ως μια προσπάθεια εξήγησης της προέλευσης όλων αυτών των ιστοριών. Αν ο Φάις προτιμούσε να δώσει μια αίσθηση μηδενισμού θα μπορούσε εξίσου εύστοχα να ονομάσει το βιβλίο «Στο πουθενά». Σε μια εποχή που αρκετοί στρέφονται σε μια προσπάθεια ερμηνείας της πολιτικής κατάστασης ο Φάις επιμένει να ασχολείται με τα αιώνια ερωτήματα δημιουργώντας μια λογοτεχνία που θυμίζει ανάπτυξη ταλμουδικών αφορισμών.
O Ι. Ανυφαντάκης είναι πεζογράφος, βιβλιοκριτικός και ιστορικός.
Μισέλ Φάις: Από το πουθενά
Μυθιστόρημα
Εκδόσεις Πατάκη
Σελ. 216.
