Στο ντοκιμαντέρ Αγέλαστος Πέτρα ο Φίλιππος Κουτσαφτής κινηματογραφεί μεταξύ άλλων την καθημερινότητα του Παναγιώτη Φαρμάκη, ενός ανθρώπου που βρισκόταν σε μια διαρκή κίνηση στην περιοχή της Ελευσίνας με μοναδικό του ενδιαφέρον την ανακάλυψη και διάσωση των αρχαίων ευρημάτων της περιοχής.
Όταν ο αφηγητής ρώτησε τον πρωταγωνιστή του που κατοικεί, ο δεύτερος γύρισε ξαφνιασμένος και του αποκρίθηκε «πάνω στη γη, κάτω από τα σύννεφα». Αυτή του η φράση έμελλε να βαφτίσει 17 χρόνια μετά την πρώτη προβολή του ντοκιμαντέρ μια μεγάλης κλίμακας in situ εγκατάσταση στο Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας αφού η Δανάη Στράτου πιστεύει πως εκφράζει την κοινή μοίρα της ανθρωπότητας που την απασχόλησε στο τελευταίο της έργο.
Πριν από περίπου δυόμιση χρόνια η εικαστικός ξεκίνησε τη διερεύνηση του χώρου που πραγματοποιούνται τα Αισχύλεια προσεγγίζοντας την ιστορική διαστρωμάτωση του τόπου της Ελευσίνας. «Αυτή είναι η μεθοδολογία μου για να γίνει μια πρόταση, να αφουγκραστώ τον τόπο και τον χώρο. Εκείνο που με ενδιέφερε στην συγκεκριμένη εγκατάσταση ήταν να μπορέσω να δημιουργήσω έναν διάλογο, μια σχέση που να συνδέει την αρχαία Ελευσίνα, τη βιομηχανική ζώνη της περιοχής -ένα έντονο στοιχείο και στην σημερινή της εικόνα- με το παρόν του τόπου.»
Η θνητότητα, η έννοια του ταξιδιού, η υπαρξιακή αναζήτηση ενός προορισμού, η μετανάστευση ως φαινόμενο που καθόρισε την ιστορία της περιοχής και επαναλαμβάνεται σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της ανθρωπότητας μπλέκονται στην εγκατάσταση με την ελληνική μυθολογία. Κουβεντιάζοντας με την αρχαιολόγο Καλλιόπη Παπαγγελή, έναυσμα για την αρχική προσέγγιση της Δανάης Στράτου υπήρξε ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης που συνδέεται με την περιοχή. «Ο διαχωρισμός του πάνω με τον κάτω κόσμο, η ιδέα του αν θα μπορούσα να δημιουργήσω ένα νοητό επίπεδο που να διέπει τον χώρο στο Ελαιουργείο ήταν το πρώτο μου ζητούμενο. Καθώς άρχισα να το ερευνώ, ήρθε το καλοκαίρι του 2015 και το μεταναστευτικό κύμα από την Συρία, είδαμε όλοι τραγικές εικόνες που προσωπικά με πάγωσαν.»
Σε μία ανθρωπιστική κρίση τι σημαίνει ένα έργο τέχνης, ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη; Κατά τη Δανάη Στράτου πρόκειται για ερωτήματα που τίθενται διαρκώς στην ιστορία της τέχνης, έχει μεγάλη σημασία το να αναλαμβάνει κανείς την ευθύνη ως καλλιτέχνης να έχει συνείδηση της στιγμής στην οποία ζει και το έργο που θα δημιουργήσει να την αντανακλά. «Άφησα για λίγο την προσέγγιση μια ιδέας πολύ αφαιρετικής, αυτής του πάνω και του κάτω κόσμου, μ’ ενδιέφερε περισσότερο να σκεφτώ πως θα δικαιολογήσω ένα έργο τέτοιας κλίμακας σε μια τέτοια εποχή. Αν ανατρέξουμε στην ιστορία της τέχνης μπορούμε να δούμε και την ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από τον πολιτισμό, αν σκεφτούμε τον ιστορικό του μέλλοντος έχει μεγάλη σημασία και αξία να παρουσιάζονται έργα που φωτίζουν τις τρέχουσες συνθήκες μ’ έναν διαφορετικό τρόπο από τον πολιτικό ή κάποιου άλλου είδους δημόσιο λόγο. Δεν μ’ ενδιέφερε να αντιδράσω σε κάτι που συμβαίνει τώρα μόνο μ’ επιφανειακό τρόπο αλλά να μιλήσω για την ανθρώπινη ιστορία, ο άνθρωπος ήταν πάντα μετανάστης και η κίνησή του αυτή είναι που επιτρέπει τη ζωή».
Με βασικά υλικά το χώμα και το νερό, με κυρίαρχο μορφολογικό στοιχείο το πήλινο αγγείο που χρησιμοποιείται σε πλήθος το έργο πάνω στη γη κάτω από τα σύννεφα δημιουργεί διαδρομές μέσα στο Ελαιουργείο. «Στο ντοκιμαντέρ του Κουτσαφτή γίνεται μια ανασκαφή στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας και ανακαλύπτονται δύο τάφοι μωρών που τα οστά τους ήταν ενταφιασμένα μέσα σε αγγεία. Πρόκειται για δοχεία που συνδέονται με την ιστορία μας, εκεί φυλάσσονταν σημαντικά πράγματα για τη ζωή όπως το λάδι, τα σιτηρά, το κρασί το νερό,το ότι τα μωρά θάβονταν μέσα σ’ αυτά συμβολίζει μια επιστροφή στη μήτρα, τον κύκλο ζωής και θανάτου που βγαίνει έντονα από τον τόπο της Ελευσίνας και που σχετίζεται ακόμα με τις σκληρές εικόνες που είδαμε να συμβαίνουν στο Αιγαίο από το καλοκαίρι του ’15».
Τα πιθάρια γεμίζουν με νερό που αντανακλά τον ουρανό και τα σύννεφα του δημιουργώντας εκείνο το νοητό επίπεδο που εξ αρχής είχε αναζητήσει με ένα τρόπο η εικαστικός. Η ίδια τριγύρισε πολύ στην περιοχή, μέσα στα εργοστάσια και σε σημεία που είναι εγκαταλελειμμένα, παρατηρούσε τα πλοία που έχουν μισοβουλιάξει. «Μίλησα με κατοίκους, κάθισα σε καφενεία, περπάτησα, φωτογράφησα, οι εικόνες που συνάντησα ήταν αντιπαραθετικές. Βλέπεις το πανέμορφο τοπίο του κόλπου της Ελευσίνας, τη θάλασσα, τον αρχαιολογικό χώρο και μετά τη βιομηχανική ζώνη, τα διυλιστήρια, τους καπνούς. Πάντα ένα πρόβλημα είναι το πως θα καταφέρει ένα έργο να μην το ρουφήξει ο τόπος, στη συγκεκριμένη περίπτωση το Ελαιουργείο από μόνο του έχει μια παρουσία πολύ έντονη. Η δυσκολία έγκειται στο πως θα δημιουργήσεις κάτι που να βγαίνει από τον τόπο, να ενσωματώνεται σε αυτόν και να έχει τη δική του αυτόνομη παρουσία. Είναι πολύ σημαντικό για μένα ότι άκουσα ακόμα και από ανθρώπους μεγάλης ηλικίας που δούλευαν κάποτε στον χώρο πως αισθάνθηκαν να του ταιριάζει το έργο, πως τους χαρίζει μια ηρεμία».
Εκείνο που ενδιαφέρει την εικαστικό δεν είναι απλώς να δημιουργεί μια μεγάλη, εντυπωσιακή στην όψη εγκατάσταση, αλλά μια εμπειρία για τον θεατή, έργα που θα προκαλέσουν στον καθένα τους δικούς του συνειρμούς. Αυτός είναι ο λόγος που αποφεύγει να παρουσιάζει γλυπτά ή αντικείμενα παρά προτιμά να δημιουργεί μια κατάσταση, ένα περιβάλλον.
Στο διαδραστικό έργο της “It’s Time To Open the Black Boxes” η Δανάη Στράτου ζητούσε να απαντήσουμε στο «τι θέλουμε να προστατεύσουμε περισσότερο;» Οι λέξεις που συναντούσε ποικίλουν αφού ο κύκλος των ερωτήσεων της ενεργοποιείται κατά περιόδους σε διαφορετικό μέρος. «Στην Ελλάδα του 2012 συνάντησαν πιο συχνά τις λέξεις “αξιοπρέπεια” και “ελπίδα”, ενώ θα πίστευε κανείς πως ο κόσμος ψάχνει κάτι πιο βατό μέσα σε μια κρίση, όπως δουλειά και χρήματα. Φυσικά υπήρχαν αυτές οι απαντήσεις αλλά δεν ήταν η πλειοψηφία. Το 2016 στην Αυστρία φάνηκε πως η κρίση δεν έχει φτάσει τόσο βαθιά, οι άνθρωποι ήθελαν να εξασφαλίσουν την συνοχή της οικογένεια και τέτοιου είδους αξίες. Στη Γαλλία τον Ιανουάριο του ‘17 μου έκανε εντύπωση πως ο κόσμος είχε εναλλακτικές λέξεις για παρόμοιες έννοιες. Είδα την ανησυχία τους για την κρίση και μια μεγάλη αγωνία για την άνοδο της Ακροδεξίας, αυτό που ήθελαν να διαφυλάξουν ήταν η ανεκτικότητα απέναντι στο διαφορετικό, να μην υπάρχουν οι διαχωρισμοί που προσπαθούν να δημιουργήσουν οι φασιστικές τάσεις».
Από το 1983 μέχρι το 1988 σπούδασε Καλές Τέχνες με ειδίκευση στη γλυπτική και τις εγκαταστάσεις στο Central St. Martins College of Art and Design του Λονδίνου. Πιστεύει πως η τέχνη είναι ένα μέρος σύγκρουσης των νέων με τους παλιούς, πως κάθε γενιά κάνει τη δική της επανάσταση, πως το θεμιτό είναι να μην επαναπαύεσαι, να θες να αντιδράσεις. «Βρέθηκα στο Λονδίνο σε μια δεκαετία που υπήρχε η πανκ, τα κινήματα, οι καταστάσεις ήταν αρκετά διαφορετικές για μένα σε σύγκριση με τους καλλιτέχνες που σπουδάζουν τώρα. Πάντα υπάρχουν όμως οι αγωνίες μέσα στην κοινωνία και η διάθεση για αλλαγή. Τότε τα πράγματα ήταν επαναστατικά με έναν άλλο τρόπο. Τότε ήταν ο πόλεμος ενάντια στο κατεστημένο τώρα είναι για την επιβίωση. Σήμερα πρέπει να αντισταθούμε στην κρίση, να προχωρήσουμε και να μη βουλιάξουμε».
Δίδαξε στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών στην Αθήνα από το 2007 έως το 2013. «Διατηρώ φιλικές σχέσεις με πολλούς από τους πρώην φοιτητές μου οι οποίοι τώρα είναι ενεργοί νέοι καλλιτέχνες, αυτό ήταν το μεγάλο κέρδος που είχα όσον αφορά αυτή μου την ενασχόληση. Δουλεύουμε μαζί και διαπιστώνω πως οι νέοι καλλιτέχνες πρέπει να έχουν παράλληλα τον ρόλο του ακτιβιστή, δε μπορούμε να επαναπαυόμαστε στο ότι κάποιοι θα κάνουν κάτι για εμάς αλλά μέσα από τη δουλειά μας και την παρουσία μας οφείλουμε να διεκδικήσουμε όσα θέλουμε να αλλάξουν».
Μιλώντας για την τρέχουσα πολιτική επικαιρότητα η εικαστικός αναρωτιέται «που θα πάει αυτή η ιστορία, ποιο είναι το μέλλον;». Όπως εξηγεί «μέσα από την κρίση ενισχύονται δυνάμεις ακροδεξιές και αυτό είναι από μόνο του πολύ τρομακτικό, έχει αρχίσει να φαίνεται πως αυτοί που μας κυβερνούν δεν ενδιαφέρονται για τίποτα, θέλουν απλά να κρατήσουν την εξουσία και το υπάρχων σύστημα παρότι πρόκειται για ένα λάθος που δεν πάει άλλο. Συνεχίζουν κλείνοντας ηλιθιωδώς τα μάτια τους. Πρέπει να ξεσηκωθούμε και να πάρουμε το μέλλον στα χέρια μας, δεν βλέπω άλλη λύση».
«Τότε (τη δεκαετία του ’80) ήταν ο πόλεμος ενάντια στο κατεστημένο τώρα είναι για την επιβίωση. Σήμερα πρέπει να αντισταθούμε στην κρίση, να προχωρήσουμε και να μη βουλιάξουμε»
Στο κοντινό παρελθόν, η Δανάη Στράτου είχε δηλώσει πως τα εικαστικά στην Ελλάδα είναι ο τελευταίος τροχός της αμάξης. «Το πιστεύω μέχρι σήμερα, δυστυχώς δεν εξάγουμε μια πολιτιστική πολιτική, επαναπαυόμαστε στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό που αναμφίβολα είναι σπουδαίος και πρέπει οπωσδήποτε να συντηρηθεί και να παραμείνει πόλος έλξης. Παράλληλα όμως, αν επενδύαμε στην τέχνη θα καταλαβαίναμε πως μπορεί να συμβάλει ακόμα και στο επίπεδο της ανάπτυξης, θα δώσει και δουλειές και θα ενεργοποιήσει τις θετικές δυνάμεις της κοινωνίας. Στην καλλιτεχνική δημιουργία οι δυνάμεις αυτές βγαίνουν από τον άνθρωπο – δημιουργό και κατ’ επέκταση σε εκείνους που θα έρθουν σε επαφή με το δημιούργημα του. Είτε πρόκειται για μουσική, είτε για θέατρο είτε για εικαστικά πιστεύω ότι θα έπρεπε σ’ αυτή την εποχή της κρίσης να επενδύσουμε σε τέτοιου είδους θετικές δυνάμεις, να σκεφτούμε το περιβάλλον, το μέλλον, τη δημιουργία και μέσα από αυτά να αναπτύξουμε τον νέο, σύγχρονο πολιτισμό στην Ελλάδα και να τον βγάλουμε προς τα έξω».
Eνώνoντας όσους παρακολουθούν τις εκδηλώσεις του DiEM25, τους συμμετέχοντες με το κοινό, το DiEM Voice είναι μια πλατφόρμα σε λειτουργία που σκοπό έχει να διευκολύνει το δημοκρατικό διάλογο των συμμετεχόντων στις εκδηλώσεις του πολιτικού κινήματος μέσω της τέχνης. Με έναν τρόπο η έμπνευση γι’ αυτή την πλατφόρμα- μέρος του κινήματος που ηγείται ο σύζυγός της Γιάνης Βρουφάκης ήταν το έργο της εικαστικού με τα μαύρα κουτιά. «Το διακύβευμα έγκειται στο πως μπορεί να εκφράσει κανείς μέσα από την τέχνη τις ανησυχίες του. Το ζητούμενο είναι ο ρόλος της τέχνης να μην έχει ρόλο προπαγάνδας όπως συχνά χρησιμοποιείται προς σε όφελος της πολιτικής. Θέλουμε να ακούγεται η φωνή των ανθρώπων αφού στην πράξη ζητάμε από αυτούς να συμμετέχουν κατά τη διάρκεια των πολιτικών εκδηλώσεων στέλνοντας τους προβληματισμούς τους, είτε σαν ερωτήσεις προς τους ομιλητές είτε απλώς σαν σκέψεις που προβάλλονται ζωντανά κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης. Το τι σκέφτονται οι άνθρωποι στην Αθήνα, στο Ηράκλειο, στη Ρώμη και στο Βερολίνο αποτελούν στοιχεία που τα επεξεργάζεται η πολιτική ομάδα του DiEM ενώ το υλικό που προκύπτει θα το προτείνουμε σε κάποιους καλλιτέχνες προκειμένου να δημιουργήσουν έργα σε διάφορες μορφές».
Ετοιμάζοντας μια έκθεση για τα στοιχεία της φύσης που θα τρέξει παράλληλα με την εγκατάσταση Πάνω στη Γη Κάτω Από Τα Σύννεφα στην Ελευσίνα, δουλεύοντας την ψηφιακή πλατφόρμα που θα περιλαμβάνει όλες τις λέξεις του “It’s Time To Open the Black Boxes”, εξετάζοντας μια πρόταση για το Lido της Βενετίας η εικαστικός προσπαθεί να διεκδικήσει τον ελεύθερο χρόνο που της αναλογεί. «Όταν τον βρίσκω θέλω να είμαι με τους ανθρώπους που αγαπώ με τα παιδιά μου, τον άντρα μου, πολλές φορές τα συνδυάζω όλα αυτά μαζί με αποτέλεσμα να συμπίπτουμε σε μέρη του κόσμου ή της Ελλάδας. Η κόρη μου έχει βρεθεί σε φωτογραφίσεις που έκανα για εγκατάσταση στην Κρήτη, ο γιος μου φωτογράφιζε στην Ελευσίνα, με τον Γιάνη βρισκόμαστε διαρκώς σε έναν δημιουργικό διάλογο ενώ παράλληλα προσπαθώ να συμμετέχω με το DIEM VOICE σε πολιτικές εκδηλώσεις χωρίς να είναι πάντα εύκολο. Είναι σημαντικό όμως για μένα να βρίσκομαι σε επαφή με τους ανθρώπους που είναι κοντά μου».
